Dzieje Uniwersytetu Ludowego w Błotnicy Strzeleckiej.

Idea Uniwersytetów Ludowych narodziła się w Danii, gdzie w XIX wieku w wyniku tworzenia się duńskiej klasy chłopskiej i jej emancypacji zrodziła się idea stworzenia wyższych szkół ludowych. Twórcą koncepcji utworzenia takiego uniwersytetu był Mikołaj Grundtvig. Uniwersytet ludowy miał być „szkołą życia”, szkołą dla ludu, w przeciwieństwie do ówczesnej szkoły elitarnej, która dostępna była tylko dla wąskiego grona. Miał mieć charakter narodowy, opierać się na treściach nawiązujących do najlepszej tradycji i wartości skandynawskich, miał on również przeciwdziałać tendencjom germanizatorskim.Grundtvig pisał: „Głównym celem wychowania młodzieży w uniwersytecie ludowym winno być służenie ojczyźnie, zaś nauka środkiem jej poznania, rozumienia i ukochania historii narodu, literatury i języka ojczystego”. Marzył o jednolitym wykształceniu całego ludu, „bez względu na pochodzenie, rangę i przywilej”. Jego ideę wyższej szkoły o charakterze ludowym zaczęto wcielać w życie najwcześniej na tych terenach, na których prowadzona była walka narodowościowa pomiędzy ludnością duńską i niemiecką. Pierwsza taka placówka przeznaczona dla dorosłych powstała w 1844 roku w Rödding, w północnym Szlezwiku. Jej celem było rozbudzenie duńskiej świadomości narodowej i podtrzymywanie tradycji.

Na ziemiach polskich idee Grundtvigowskie w zakresie wychowania dorosłej młodzieży zostały zrealizowane w powstających od 1900 roku ogrodniczych fermach tworzonych przez polskich filantropów. Rozwój tych instytucji nastąpił w 1918 roku po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Działalność takich uniwersytetów przerwała II wojna światowa. Po zakończeniu wojny polskie uniwersytety ludowe odeszły od wzorów duńskich. Zakończenie II wojny światowej spowodowało ogromne zmiany ludnościowe na Śląsku Opolskim. Opolszczyzna stała się częścią składową państwa polskiego, państwa które oparte miało być na podstawach ideologii socjalistycznej. Region ten był znacznie zniszczony i wyludniony.  Przed wojną Śląsk Opolski zamieszkiwała zarówno rodzima ludność polska, jak i ludność niemiecka, która w wyniku postanowień poczdamskich miała zostać wysiedlona z tych terenów. Do końca 1945 roku głównym zadaniem nowej polskiej administracji było wysiedlenie ludności niemieckiej i osadzenie na tych terenach ludności polskiej z Kresów Wschodnich. Dosyć trudna była sytuacja Ślązaków, którzy jako byli obywatele państwa niemieckiego posiadali obywatelstwo niemieckie i uważani byli za Niemców. Część z nich rzeczywiście czuła się Niemcami, a część Polakami lub Ślązakami. Dlatego też na mocy rozporządzenia z dnia 22 marca 1945 roku, wojewody śląskiego Aleksandra Zawadzkiego, rozpoczął się proces tzw. weryfikacji narodowościowej, który miał na celu urzędowe nadanie polskiego obywatelstwa wszystkim tym, którzy zachowali poczucie przynależności do narodu polskiego. Weryfikacja narodowościowa zakończona została w połowie 1949 roku. Proces adaptacji do nowych warunków społecznych na Śląsku Opolskim był trudny dla wszystkich zamieszkujących go ówcześnie grup. Ślązacy musieli przystosować się do nowej dla nich, polskiej państwowości, do innego ustroju społeczno – politycznego oraz do nowych sąsiadów, z kolei przybysze poza adaptacją nowego ustroju musie przystosować się do zmienionych warunków życia oraz do nowej społeczności lokalnej.

W takich właśnie warunkach ówczesne władze państwowe kładły nacisk na zorganizowanie na tych terenach szkół średnich i wyższych, które miały umożliwić młodzieży awans społeczny. Najpilniejszym zadaniem było nauczenie jej poprawnego języka polskiego w mowie i piśmie, zapoznanie z historią i kulturą ojczystego kraju oraz integracja kulturalna z całością narodu. W naszym regionie Śląska Opolskiego szczególną rolę odegrały Uniwersytety Ludowe, które wychodziły naprzeciw potrzebom środowiska oraz dostosowały do nich swoje programy nauczania.

Uniwersytet Ludowy w Błotnicy Strzeleckiej.

(źródło: fotopolska.eu)

Jeden z takich uniwersytetów powstał właśnie w Błotnicy Strzeleckiej, gdzie na jego siedzibę został wybrany były pałac grafa Wehner-Posadowsky. Podczas lokowania tego uniwersytetu wzięto pod uwagę dogodne położenie, warunki krajobrazowe, bazę materialną oraz rolniczy charakter terenu. Nie bez znaczenia były również tradycje związane z utrzymaniem polskości na tych terenach (w pałacu mieściła się główna siedziba dowództwa III powstania śląskiego – o czym wspomniałem już w poprzednim wpisie na blogu). 

Propozycję utworzenia w Błotnicy Strzeleckiej Uniwersytetu Ludowego wysunął ówczesny instruktor oświaty dorosłych Inspektoratu Szkolnego w Strzelcach Opolskich – Franciszek Lembas. W październiku 1945 roku zadanie to zostało powierzone Władysławowi Demkowi, który już od następnego miesiąca z zapałem rozpoczął prace przygotowawcze. Demkow miał wiele do zrobienia, bo choć z zewnątrz pałac przeznaczony na uniwersytet przedstawiał się malowniczo, to wewnątrz: „W pokojach i korytarzach linoleum pozrywane, brak co najmniej połowy szyb w oknach, piec centralnego ogrzewania i wszelkie urządzenia techniczne całkowicie wyszabrowane, ani jednej lampy elektrycznej, ani jednej klamki, 18 pokoi bez podłóg; z mebli pozostały tylko 3 zniszczone szafy i stół. W pokojach i na korytarzach wszędzie pełno słomy, przeróżnych rupieci oraz niezliczona ilość ekstrementów ludzkich tak, że z trudem można było przejść przez pomieszczenia pałacu” – tak opisywał pierwszy dyrektor. 

Wielką pomoc przy remoncie i wyposażeniu zdewastowanego pałacu okazał ówczesny starosta strzelecki Zygmunt Nowak. Dzięki jego wsparciu udało się naprawić instalację elektryczną, grzewczą oraz kanalizacyjną, naprawiono okna i drzwi, umeblowano oraz wyposażono pomieszczenie kuchenne oraz skompletowano podręczniki do biblioteki szkolnej. Po dziesięciu tygodniach niezbędnych przygotowań dnia 21 stycznia 1946 roku Uniwersytet Ludowy w Błotnicy Strzeleckiej rozpoczął działalność oświatowo – wychowawczą. Oficjalne otwarcie Uniwersytetu Ludowego nastąpiło dopiero 23 czerwca 1946 roku, w dniu zakończenia pierwszego kursu, w którym brało udział 37 słuchaczy. W uroczystości wziął udział m.in. starosta strzelecki Zygmunt Nowak. Do dziś dnia zachował się tekst upamiętniający to wydarzenie wraz z podpisami uczestników otwarcia oraz słuchaczy pierwszego Kursu Wiejskiego U.L. ozdobiony w pięknej starej ramie. 

Umieszczony w ozdobnej ramie tekst upamiętniający oficjalne otwarcie Uniwersytetu Ludowego w Błotnicy Strzeleckiej z dnia 23 czerwca 1946 roku.

(zdjęcie zbiory własne)

W pierwszych latach funkcjonowania Uniwersytet Ludowy adresował swój program nauczania głównie do młodzieży autochtonicznej, proponując jej bogatą ofertę kształcenia z zakresu historii, dziejów literatury i kultury polskiej. Placówka łączyła edukację z pracą w gospodarstwie rolnym o powierzchni 30 hektarów ziemi ornej oraz żywym inwentarzem, w której wraz ze słuchaczami udział brał personel dydaktyczny. Było to dodatkowym źródłem dochodu dla uniwersytetu. Nie trwało to jednak długo, gdyż we wrześniu 1949 roku na polecenie ministerstwa rolnictwa uniwersyteckie gospodarstwo przekazano miejscowemu PGR.

W następnych latach (1950-1982) Uniwersytet Ludowy przygotowywał organizatorów i działaczy samorządowych dla spółdzielczości wiejskiej oraz kształcił organizatorów społecznego ruchu kulturalnego, animatorów i twórców kultury, gospodarzy klubów kultury na wsi. Od 1963 roku w Błotnicy kształciła się również młodzież z zagranicy. Jako pierwsi pojawili się słuchacze ze Szwecji i Danii. Celem ich pobytu było zapoznanie się z krajem i kulturą polską oraz nauka języka polskiego. Wymianą stypendystów polskich i szwedzkich uniwersytetów ludowych zajmował się Klub Polski Wykładowców Szwedzkich Uniwersytetów Ludowych. Zagraniczni goście mieli okazję zwiedzania naszego kraju. Byli m. in. w muzeum martyrologii w Oświęcimiu, w chorzowskim planetarium, na Górze Św. Anny. Odwiedzali teatry, opery, operetki i różne wystawy, np. wystawę XX-lecia województwa katowickiego.

Uniwersytet Ludowy w Błotnicy Strzeleckiej opuściło w latach 1946 – 1968 blisko 2000 absolwentów z różnych stron kraju. Na zdjęciu długoletni dyrektor placówki, Władysław Demkow, w otoczeniu wychowanków.

(fot.: J. Grzegorzewicz, źródło: Ziemia strzelecka. Szkice monograficzne, Wrocław 1970)

Edukacja i praca w gospodarstwie rolnym - jeden z pierwszych kursów na Uniwersytecie Ludowym w Błotnicy.

(zdjęcie ze zbiorów Józefa Kowalczyka)

W latach 1980-1992 prowadzone były na Uniwersytecie Ludowym dwuletnie stacjonarne kursy kwalifikacyjne dla instruktorów amatorskich teatrów lalek i pracy świetlicowej. Słuchacze tych kursów oprócz zajęć teoretycznych przygotowywali przedstawienia teatralne, które były prezentowane dla publiczności i dzieci z Błotnicy Strzeleckiej jak również najbliższych miejscowości. W ramach praktyki zawodowej słuchacze Uniwersytetu organizowali i prowadzili zespoły teatralne z dziećmi i młodzieżą w okolicznych szkołach, świetlicach i klubach kultury. Wyjeżdżali ze swoimi przedstawieniami na przeglądy i festiwale teatralne o zasięgu wojewódzkim i krajowym, np. Ogólnopolskie Puławskie Spotkania Teatralne. W 1984 roku Uniwersytet Ludowy z Błotnicy Strzeleckiej został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za szczególny wkład za wybitne zasługi w pracy oświatowo – wychowawczej, za szczególny wkład w rozwój kultury narodowej.

W latach 1992-1998 Uniwersytet w Błotnicy prowadził swą działalność pod patronatem Stowarzyszenia „ Polskie Uniwersytety Ludowe” organizując warsztaty, plenery i krótki kursy z zakresu kultury i wychowania w trzeźwości.

We wrześniu 1998 roku Uniwersytet Ludowy zaprzestał formalnie i organizacyjnie swoją działalność.

Z prawej Władysław Demkow, założyciel i dyrektor Uniwersytetu Ludowego w latach 1946 – 1978. Tutaj w dniu swoich 80’tych urodzin (listopad 1987).  W środku Józef Kowalczyk, dyrektor U. L. w latach 1978 – 1998. Obecny administrator pałacu w Błotnicy Strzeleckiej.

(źródło: Biuletyn informacyjny: „Rys historyczny Uniwersytetu Ludowego w Błotnicy Strzeleckiej”)

Niezwykle interesującą ciekawostką jest, że jedna z absolwentek jedenastego kursu na Uniwersytecie Ludowym w Błotnicy Strzeleckiej, która później wyjechała do Australii - Antonina Wieliczko - zapisała się w historii jako projektantka stroju ludowego dla tego kraju. Wcześniej pełniła funkcję kierowniczki Fabrycznego Domu Kultury powstałego przy Hucie im. Świerczewskiego w Zawadzkiem. Na Opolszczyznę przyjechała z Lubelszczyzny. Pisząc w listach do dyrektora Demkowa dziwiła się, że tak ogromny kraj nie posiada własnego stroju narodowego. Postanowiła opracować projekt typowego stroju australijskiego. Praca ta zajęła jej kilka lat. Rozmawiała z ludźmi tam mieszkającymi, odwiedzała liczne biblioteki w Sydney, obserwowała australijskie parady i tradycyjne dożynki w Sydney’s Royal Easter Show. Studiowała podręczniki i różne prace dotyczące Australii. W swoich projektach wykorzystała australijskie kwiaty, zwierzęta i kamienie szlachetne. Zaprojektowała charakterystyczne stroje dla poszczególnych stanów: Tasmanii, Nowej Południowej Walii, Zachodniej Australii, Południowej Australii, Victorii i Queenslandu. Jak wspominała, pomysł opracowania stroju narodowego dla Australii zrodził się dzięki wycieczkom organizowanym przez Uniwersytet Ludowy w Błotnicy Strzeleckiej. (Zainteresowanym polecam: Szetner J., Opolanka zaprojektowała stroje ludowe dla Australii, „Trybuna Odrzańska” 1976, nr 191).

W dniu 30 września 1998 roku pałac, w którym mieścił się Uniwersytet Ludowy wraz z otaczającym go parkiem przejął Urząd Miasta i Gminy w Strzelcach Opolskich. Od tego czasu w Ośrodku w Błotnicy Strzeleckiej prowadzone były m.in. następujące działalności: świetlica wiejska, biblioteka z czytelnią internetową, lokal spotkań DFK, biuro sołtysa, siedziba lokalnej mniejszości niemieckiej oraz Ośrodek Kursowy Śląskiej Akademii Medycznej – medycyna rodzinna. W Ośrodku odbywały się różnorodne kursy i imprezy. W miesiącach wakacyjnych organizowane były plenery malarskie i rzeźbiarskie dla młodzieży i dorosłych. W plenerach tych uczestniczyli artyści amatorzy z miast partnerskich z Soest (Niemcy), Druskiennik (Litwa) i Tyśmienica (Ukraina). Podczas jednego z takiego pleneru powstał tzw. kamień partnerski, który obecnie znajduje się przy ul. Księdza Lange w Strzelcach Opolskich.

Obecnie pałac Posadowsky’ch, siedziba byłego Uniwersytetu Ludowego wystawiona jest na sprzedaż przez Urząd Miasta i Gminy w Strzelcach Opolskich. Jakie będą jego dalsze dzieje? Czas pokaże...

Obecny wygląd siedziby Uniwersytetu Ludowego w Błotnicy Strzeleckiej - sierpień 2015.

(zdjęcie zbiory własne)

Zainteresowanym szczegółową historią Uniwersytetu Ludowego w Błotnicy Strzeleckiej polecam książkę Joanny Janik – Komar: Uniwersytet Ludowy w Błotnicy Strzeleckiej w latach 1946 – 1998, Opole 2008; oraz starsze publikacje autorstwa Władysława Demkowa.

Pragnę w tym miejscu raz jeszcze podziękować panu Józefowi Kowalczykowi – ostatniemu dyrektorowi Uniwersytetu Ludowego w Błotnicy Strzeleckiej, za poświęcony czas oraz udostępnienie materiałów dzięki którym mógł powstać powyższy tekst.

 

 

 

Tekst opublikowany po raz pierwszy na starym blogu (historian.bloog.pl) dnia 03. 12.2015  |  22:18

Bibliografia:

1. Biuletyn informacyjny: „Rys historyczny Uniwersytetu Ludowego w Błotnicy Strzeleckiej” wydany przez Urząd Miejski w Strzelcach Op. oraz Ośrodek Wielofunkcyjny w Błotnicy Strzeleckiej, Błotnica Strzelecka, październik 2007.
2. Demkow W., Jak powstawał Uniwersytet Ludowy w Błotnicy [w:] Głos Ziemi Strzeleckiej nr 2, 4, 1956.
3. Dyksiński S., Moja droga do uniwersytetu ludowego. Wspomnienia wychowawców i wychowanków uniwersytetów ludowych, Warszawa 1967. (s. 11)
4. Głowacki H., Szkolnictwo strzeleckie w latach 1945 – 1968 [w:] Ziemia strzelecka. Szkice monograficzne. Praca zbiorowa pod red. Dziewulski W., Kroszel J., Wrocław 1970.
5. Janik – Komar J., Uniwersytet Ludowy w Błotnicy Strzeleckiej w latach 1946 – 1998, Opole 2008.
6. Morawiec R., Strzelce Opolskie – dawniej i dziś, Opole 2011.