Cmentarz choleryczny w Kadłubie. Choleraberg.

Jedno z miejsc pamięci ofiar panującej w XIX w. zarazy w naszej okolicy. Zarys dziejów epidemii cholery, przebieg choroby. Cholera z 1873 roku.

Od zamierzchłych czasów ludzie nękani byli różnymi chorobami i epidemiami. Jedną z groźniejszych była epidemia cholery. Na XIX wiek przypadło jej największe nasilenie.

Cholera to ostra bakteryjna choroba zakaźna, która zwykle występowała epidemicznie. Wywołują ją przecinkowiec „Vibrio cholerae”. Charakteryzowała się ona bardzo obfitymi biegunkowymi stolcami i wymiotami prowadzącymi do całkowitego odwodnienia organizmu. Czynnikami zakaźnymi mogły być zarówno woda zanieczyszczona odchodami i wydzielinami chorych osób, jak również środki żywności czy przedmioty użytkowe. Materiałem zarażającym „Vibrio cholerae” mogło być wszystko, co choćby w najmniejszym stopniu zostało zanieczyszczone odchodami: bielizna pościelowa, odzież, pokarmy, niechronione źródła wody. Przenoszenie bakterii następowało drogą pokarmową, najczęściej przez wypicie zarażonej wody. W zanieczyszczonej wodzie przecinkowiec może utrzymywać się miesiącami. W ten sposób bakteria cholery potrafiła przetrwać poza organizmem.

Do XIX wieku istotne znaczenie miała kwestia zaopatrywania w wodę pitną. Ścieki odprowadzano otwartymi kanałami, zanieczyszczając przy tym studnie, źródła i inne miejsca poboru wody pitnej i użytkowej. Innym elementem sprzyjającym rozprzestrzenianiu się epidemii były kryzysy polityczne (tzn. rewolucje, wojny), związane z tym przemarsze wojsk oraz przemieszczanie się ludności (związane z migracjami, pielgrzymkami lub jarmarkami). Wpływ na zachorowanie miała także ogólna kondycja organizmu, która była określana przez warunki bytowe ludności takie jak: mieszkanie i praca, stan higieny w tych miejscach oraz częstotliwość, ilość i jakość spożywanych posiłków. Odkrycie w 1884 roku bakterii cholery przez Roberta Kocha pozwoliło poznać istotę tej choroby i podejmować odpowiednie kroki w jej zwalczaniu.

Bakterie „Vibrio cholerae”.

(źródło: www.rki.de) 

Pierwsza epidemia cholery przyszła do Europy w 1831 roku z Indii – z endemicznych rejonów dorzecza Gangesu. Zarazki tej choroby zostały przywleczone przez Persję do graniczących z Turcją obszarów Rosji w 1829 roku. Skutecznym nosicielem tej choroby okazała się armia rosyjska tocząca wojnę z Turcją w latach 1828 – 1829. Po jej zakończeniu część wojsk carskich, pod dowództwem gen. Iwana Dybicza, została ściągnięta do Królestwa Polskiego na początku 1831 roku. Wówczas rozpoczęła się regularna wojna polsko – rosyjska, wywołana wybuchem powstania listopadowego. Choroba bardzo szybko rozprzestrzeniała się po Królestwie Polskim, przedostając się do Galicji i Prus. W rejencji opolskiej epidemia cholery wystąpiła po raz pierwszy 20 lipca 1831 roku. Pojawiała się z powtarzającymi nawrotami będąc pochodną światowych pandemii, mających zawsze swój początek w Indiach (tam wystąpiła po raz pierwszy w 1817 roku) aż do końca XIX wieku. Po raz ostatni cholera pojawiła się na Górnym Śląsku w 1894 roku, a ostatni przypadek zachorowania miał miejsce 13 grudnia tegoż roku. Pandemia cholery wygasła ostatecznie w 1896 roku, będą również ostatnią w XIX wieku.

Epidemie cholery występowały sześciokrotnie na terenie rejencji opolskiej, w latach: 1831 – 1833, 1836 – 1838, 1848 – 1856, 1866 – 1867, 1872 – 1874 oraz w 1894 roku. W trakcie wymienionych lat cholerycznych choroba nie występowała z jednolitą intensywnością, z reguły panowały krótkie przerwy pomiędzy poszczególnymi falami epidemicznymi, po których następowały nawroty choroby. 

Przebieg choroby był dość gwałtowny. Po trwającym około 12 –28 godzin okresie inkubacji „Vibrio cholerae” pojawiają się pierwsze objawy, czyli nagłe, bezbolesne, wodniste o ryżowatej konsystencji biegunki, których dobowa objętość może sięgać 15 – 20 litrów, a nawet do 40 litrów w skrajnych przypadkach. Biegunkom towarzyszą również wymioty, dlatego w krótkim czasie dochodzi do odwodnienia organizmu. Zarażony nie oddaje moczu, następuje zagęszczenie krwi i spada jej ciśnienie. Tętno staje się trudno wyczuwalne, ciepłota ciała spada poniżej normy, pojawia się silne pragnienie, suchość w jamie ustnej, występuje chrypka, głos jest piskliwy. Skóra człowieka staje się sucha, pomarszczona i zimna, oczy zapadnięte, wyostrzają się rysy twarzy, mogą wystąpić także silne skurcze mięśni. Wraz z postępującym odwodnieniem organizmu pojawiają się zaburzenia świadomości oraz śpiączka. Chory umiera w stanie wstrząsu. Choroba trwa z reguły od dwóch do siedmiu dni.

Zwłoki zmarłych na cholerę należało możliwie w jak najszybciej przenieść do odosobnionego miejsca. Pogrzeb należało przeprowadzić z zachowaniem odpowiednich środków ostrożności, z reguły  na zwykłych cmentarzach, zwłaszcza na tych położonych poza miastem lub jego częściami. Trumny musiały być zalane smołą lub gaszonym wapnem, a groby głębokie na sześć stóp. Zabraniano spotykania się uczestników pogrzebu w mieszkaniu zmarłego. Czasami starano się grzebać ofiary cholery z kilku miejscowości w jednym miejscu, aby obniżyć ryzyko zawleczenia choroby.

Epidemia cholery odcisnęła swoje piętno na dotkniętych przez nią społecznościach. Ludzie praktykowali pielgrzymki błagalne o odwrócenie choroby, a także po jej wygaśnięciu – dziękczynne. Panowało przekonanie, że epidemia jest karą boską za grzechy. Podobne motywy dotyczyły stawiania krzyży i kapliczek cholerycznych, które miały chronić ludzi przed zarazą. Mieszkańców Grodziska, Kadłuba i Osieka (powiat strzelecki) miał chronić przed epidemią św. Walenty, patron epileptyków i nerwowo chorych, a zwłaszcza zakochanych. Gdy w 1873 roku na Górnym Śląsku szalała cholera, do Kadłuba przywlokła ją żebraczka o nazwisku Duda. Legenda głosi, że w zamian za powstrzymanie choroby parafianie Kadłuba ufundowali obraz św. Walentemu. Umieszczony on został w bocznym ołtarzu kościoła w Grodzisku. Święty wysłuchał ich próśb i stał się najważniejszym patronem katolików z pod strzeleckich wiosek.

Zachowane do dziś cmentarze choleryczne są niemymi świadkami tamtych dramatycznych wydarzeń. Jednym z nich jest usytuowany poza zabudowaniami Kadłuba, w lesie, na przedłużeniu ulicy Polnej tak zwany „Choleraberg”. Został on założony w 1873 roku podczas panującej w okolicy zarazy. Spoczęło tam wówczas 21 mieszkańców Kadłuba oraz 2 mieszkańców Boryczy. Miejsce to zostało starannie odnowione w 2010 roku.

Zaraza z 1873 roku wystąpiła w powiecie strzeleckim 17 sierpnia i miała agresywny przebieg. Informacje na jej temat dostarcza nam kronika z Krośnicy. Czytamy w niej, że ciała grzebane były we wspólnej mogile, ponieważ stolarz nie nadążał zbijać nowych trumien. Zmarłych na cholerę grzebano na wzgórzu nieopodal Kadłuba. Czyniła to jedna osoba, która nie obawiała się śmierci – Michał Kalka przysypywał wapnem i woził zmarłych włożonych w drewniane trumny nocą, gdy wszyscy już spali. Rodziny zmarłych nie brały udziału w ostatnim pożegnaniu z obawy przed zarazą.

Cmentarz choleryczny w Kadłubie (powiat Strzelce Opolskie) zwany potocznie przez mieszkańców Choleraberg.

(zdjęcia zbiory własne, fot.: Cristoforo)

Od ostatniej epidemii cholery na Górnym Śląsku minęło już ponad sto lat i przy obecnych warunkach sanitarnych oraz poziomie wiedzy medycznej wiadome jest, że nie ma już zagrożenia wybuchu epidemicznego tej choroby w naszym regionie. W obowiązku jednak mamy zachować pamięć o wydarzeniach które miały miejsce.

Tekst po raz pierwszy opublikowany na starym blogu (historian.bloog.pl) dnia 13. 06.2016  |  20:27

Bibliografia:

1. Carmichael A. G., Cholera: zaraza pandemiczna [w:] Wielkie epidemie w dziejach ludzkości pod red. Kiple K.F., Poznań 2002.
2. Czapliński M. P., Epidemie cholery w rejencji opolskiej w latach 1831 – 1894, Rybnik 2012.
3. Smykała P., Grodzisko. Dzieje wsi i kościoła 1429 – 2009.
4. Smykała P., Kubik R., Śląsk w czasach zarazy [w:] Strzelec Opolski nr wyd. 684.
5. Wolnik F., Parafia i szkoła w Kadłubie. Kronika katolickiej szkoły w Kadłubie, Opole 1998.