Terezin - miasto twierdza, miasto getto. Theresienstadt.

w dniu
Zbudowane w 1790 roku miasto warowne; zamienione w XIX wieku na więzienie polityczne, w którym karę odbywał m.in. Gavrilo Princip - zabójca arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie w 1914 roku; po aneksji Czechosłowacji przez hitlerowskie Niemcy zostało tutaj utworzone w 1941 roku największe „modelowe” getto oraz tranzytowy obóz koncentracyjny zwany Theresienstadt.


Podczas wrześniowego urlopu wypoczynkowego, który spędzałem wraz z żoną w północnych Czechach, odpoczywając, zwiedzając i podziwiając tzw. Czeską Szwajcarię, postanowiliśmy poświęcić jeden dzień na odwiedzenie i dokładniejsze poznanie dziejów Terezina – miasta, w którym podczas II wojny światowej odbywał się jeden z licznych epizodów strasznej historii ludzkiej eksterminacji. Do Terezina trafiła także większa część Żydów ze Strzelec Opolskich (ówcześnie Gross Strehlitz; w 1939 roku w Strzelcach mieszkało 70 osób wyznania mojżeszowego), naszego rodzinnego miasta, która została deportowana do getta Thersienstadt dnia 20 maja 1942 roku. Od miejscowości Srbská Kamenice, w którym znajdował się nasz pensjonat, mieliśmy do Terezina ok. 54 kilometrów. Terezin to miasto – twierdza w Czechach, w kraju usteckim, nad rzeką Ohře, na południowy wschód od Litomierzyc, w którym mieszka obecnie ok. 3000 mieszkańców. 

Budowa Terezina rozpoczęła się w 1790 roku na rozkaz cesarza Austrii, Józefa II Habsburga. Twierdza została nazwana na cześć jego matki Marii Teresy. Miasto zostało zbudowane na planie szachownicy i opasane potężnymi, podwójnymi murami z cegły o długości 4 km, połączonymi podziemnymi tunelami. Fortyfikacje te istnieją do dnia dzisiejszego. Terezin nigdy nie był oblegany. W 1879 roku po zawarciu tajnego układu pomiędzy Austrią a Prusami, Terezin stracił znaczenie strategiczne. W połowie XIX wieku twierdzę przekształcono w więzienie polityczne, gdzie osadzono m.in. członków organizacji Młoda Bośnia, odpowiedzialnych za zamach w Sarajewie z 28 czerwca 1914; wśród nich Gavrilo Principa (zabójca arcyksięcia Franciszka Ferdynanda), który zmarł na gruźlicę 28 kwietnia 1918 roku o 18:30, w pokoju nr 33 w sektorze 13 szpitala więziennego. Jego ciało ekshumowano 2 czerwca 1920 roku i przewieziono do Królestwa SHS [Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców 
(Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca) – powstałe w grudniu 1918 roku, w 1929 roku formalnie przemianowane na Królestwo Jugosławii].

W marcu 1939 roku, po dokonaniu aneksji Czechosłowacji, Terezin znalazł się na terenach okupowanego przez III Rzeszę Protektoratu Czech i Moraw. Jako że struktura urbanistyczna Terezina składa się z dwóch ważnych elementów: sporej wielkości miasta warownego, otoczonego murami Vaubana (nazwa od nazwiska francuskiego architekta i inżyniera wojskowego, twórcy systemu budowania twierdz) oraz wkomponowanej w system murów tzw. Małej Warowni (Małej Twierdzy), to ta pierwsza przestrzeń posłużyła nazistowskim Niemcom do stworzenia wielkiego getta, a druga – tranzytowego obozu koncentracyjnego. W listopadzie 1941 roku na rozkaz Himmlera całe warowne miasto zostało zamknięte, a miejscowa ludność (ok. 3500 osób) wysiedlona. Terezin został zmieniony w żydowskie getto, do którego przenoszono żydowskie rodziny głównie z Czech, ale także z Niemiec, Austrii oraz z Europy Zachodniej. W znajdujących się za potężnymi murami koszarach utworzono obóz koncentracyjny Theresienstadt. Chociaż nie był to obóz zagłady, to przez panujące w Terezinie warunki, zmarło z głodu i chorób 33.000 osób. Pomimo przeludnienia i więziennych warunków obóz miał pewien rodzaj samorządu, a więźniowie prowadzili szkoły i działalność kulturalną. Niemcy pozwolili na to ze względów politycznych i propagandowych, aby pokazać, że Żydzi są dobrze traktowani. Theresienstadt przedstawiany był jako „modelowe” getto, miejsce nowego typu osadnictwa żydowskiego, czy też obozu rodzinnego. Od października 1942 roku Terezin służył jako obóz przejściowy dla 155 000 Żydów z całej Europy. Z tej liczby 105 000 nie miało jeszcze 15 lat. Tych, którzy przeżyli ciężkie warunki w Terezinie, przewożono do gett w okupowanej Polsce lub wprost do KL Auschwitz bądź innych obozów zagłady (Treblinka). 

Najbardziej groteskowym aspektem Terezina jest fakt, że Niemcy urządzili jego część jako obóz pokazowy. Powstał film pokazujący mieszkańców prowadzących normalne życie, chodzących do nieistniejących sklepów i banków, przygrywające orkiestry przy herbatkach w wypielęgnowanych ogrodach, a także przybycie żydowskich dzieci z Holandii i ich ciepłe przywitanie przez komendanta obozu. Ten film nie pokazał jednak, że te same dzieci kilka dni później zostały wywiezione do obozu Auschwitz. W czerwcu 1944 roku zaaranżowano sceny normalnego życia dla delegacji Czerwonego Krzyża, której nie zostały pokazane baraki, gdzie zostali stłoczeni w strasznych warunkach ci, którzy jeszcze żyli i których nie zdążono wywieźć do innych obozów. Komisji pokazano inną część starszego getta, jeżdżąc samochodem z kierowcą (komisja nie wiedziała, że szoferem był przebrany oficer SS). Delegacja dała się oszukać i sporządziła przychylny raport. Kiedy w dniu 8 maja 1945 roku czerwonoarmiści wyzwolili obóz, zastali w nim 17 500 wycieńczonych więźniów.

Niemiecki film propagandowy pokazujący „normalne życie” w Terezinie:
 
Zwiedzanie Terezina rozpoczęliśmy od założonego w 1991 roku Muzeum Getta, które znajduje się w centrum miasta. Trafiliśmy tam bezproblemowo. Umieszczone na ścianach wewnątrz budynku rysunki wykonane przez dzieci z getta robią piorunujące wrażenie. W następnej kolejności oglądamy film dokumentalny powstały z zestawienia fragmentów hitlerowskich filmów propagandowych, zniekształcających prawdę na temat Terezina.

Kolejnym punktem zwiedzania są Koszary Magdeburskie – znajdują się kilka przecznic na południe od Tyršowej. W czasie wojny w tym budynku znajdowały się biura żydowskiego samorządu. Stała wystawa pokazuje bogate życie kulturalne obozu, opowiada o malarzach, muzykach oraz pisarzach, którzy pomimo panujących na co dzień ponurych warunków wciąż pracowali i tworzyli. Została tutaj odtworzona sala sypialna kobiet, zaprezentowano wystawę grafik przedstawiających codzienne życie w zatłoczonym gettcie. Niektórych malarzy zesłano do Małej Twierdzy za „propagowanie horroru” nadmiernie realistycznymi rysunkami.

Mała Twierdza znajduje się na granicy miasta, po przeciwnej stronie rzeki Ohřy. Prowadząca do niej droga przebiega koło dwóch cmentarzy: żydowskiego i chrześcijańskiego, które wypełnione są często bezimiennymi, nieoznaczonymi nagrobkami. Na terenie Małej Twierdzy udostępnione są do zwiedzania m.in. ciasne cele i karcery, w których trzymano więźniów. Tutaj znajdował się tranzytowy obóz koncentracyjny, w którym Niemcy umieszczali m.in. członków ruchu oporu, jeńców wojennych, księży oraz osoby przyłapane na przekroczeniu prawa. 90% więźniów stanowili Czesi, ale wśród nich byli także Polacy, Włosi, Francuzi, więźniowie z Jugosławi, Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii. Przez ten obóz przeszło ok. 32 000 osób, z których 2600 zginęło. Większość nie była przetrzymywana w Małej Twierdzy przez dłuższy czas, lecz wysyłana do innych obozów koncentracyjnych. Na bramie prowadzącej do obozu znajduje się jakże znamienny napis „Arbeit macht frei”.

Niecały kilometr na południe od głównego budynku muzeum znajduje się krematorium (zbudowane w 1942 roku), w którym zostały spalone ciała 2500 zmarłych lub zamordowanych w twierdzy osób i co najmniej 30 000 innych, które zmarły w gettcie. Nieopodal, na miejscu masowych grobów urządzono cmentarz żydowski. Gdy nie było już miejsca, zmarłych palono, a prochy wysypywano do pobliskiej rzeki.

Będąc w Terezinie czuje się przygnębiającą atmosferę, którą powiększył padający akurat tego dnia rzęsisty deszcz. Czas jakby stanął w miejscu. Na ulicach mijaliśmy niewielkie grupy osób (gł. zwiedzających), spotkaliśmy także kilka miejscowych osób proszących o drobne wsparcie finansowe. Mijaliśmy pięknie wyremontowane budynki, ale także brudne i zaniedbane, z odpadającym tynkiem, śladami po powodzi, która nawiedziła miasto w 2013 roku, budynki z zaklejonymi gazetami sklepowymi witrynami. Można poczuć unoszący się w powietrzu charakter przeszłości tego miasta.












































































(zdjęcia zbiory własne, wrzesień 2016)






Opublikowane po raz pierwszy na starym blogu (historian.bloog.pl) dnia 01. 12.2016  |  20:30 



 
 
 
Bibliografia:
  1. Brook S., Praga i Czechy. Przewodnik National Geographic, Warszawa 2003.
  2. Chládková L., The Terezín Ghetto, Sezemice 2014.
  3. Morawiec R., Strzelce Opolskie – dawniej i dziś, Opole 2011.
 

Strony internetowe:
  1. http://www.pamatnik-terezin.cz
  2. http://www.yadvashem.org
  3. http://folkedrab.dk
  4. https://pl.wikipedia.org
  5. http://www.holocaustresearchproject.org/othercamps/terezin.html
  6. http://www.jewishmuseum.cz/en/explore/permanent-collection/children-s-drawings-from-the-terezin-ghetto-1942-1944/
 

Komentarze

Prześlij komentarz