Cegły z Suchej.

Dwie pozornie zwykłe cegły służące do budowania, które znalazły się w moich zbiorach przedmiotów związanych z przeszłością miasta Strzelce Opolskie oraz jego najbliższych okolic, mogą opowiedzieć ciekawą historię. Są to cegły sygnowane, z wypisaną na nich ówczesną nazwą miejscowości SUCHAU, w której powstały prawdopodobnie jeszcze na początku XX wieku.

Cegły z mojej kolekcji. (zdjęcie zbiory własne; fot.: Mariusz Lipok)

Trochę o historii cegły.

Cegła to materiał budowlany najczęściej w kształcie prostopadłościanu, uformowany z gliny. Jej historia jest tak długa jak historia rozwoju cywilizacji, czego dowodzą odkrycia i badania archeologiczne. Ten materiał budowlany towarzyszył różnym kulturom od tysiącleci, a dzięki swoim zaletom stosowany jest do dzisiaj. Najstarsze ślady użycia cegieł pochodzą z VI tysiąclecia przed naszą erą, takie zachowały się m.in. w Azji Przedniej (Jerycho, Jarmo), również w starożytnej Mezopotamii i Egipcie, gdzie obok kamienia i drewna, właśnie cegła była podstawowym materiałem budowlanym. Znali go także chińscy i hinduscy budowniczowie.

Początkowo cegły wytwarzane były ręcznie, za pomocą otwartej od spodu i od góry drewnianej prostokątnej formy, z rzecznego mułu lub z gliny z domieszką sieczki. Zanim były używane do budowy suszono je zazwyczaj przez kilka miesięcy na słońcu. Cegły kształtowane były również rękami i wówczas, że na każdej cegle pozostawał kształt palców które ją formowały (lepiły), nazywano je placówkami. Cegła otrzymana w taki sposób była tania, ale brakowało jej odporności na opady deszczu i wilgoć. W suchym i pustynnym klimacie sprawdzała się bardzo dobrze, do dziś można spotkać rejony, w których jest stosowana, np. w Peru. Najstarszą zachowaną budowlą z glinianych cegieł jest chyba miasto Jerycho, którego zalążki powstawały prawdopodobnie już 9 tysięcy lat przed naszą erą.

Wypalanie cegieł w ogniu jako pierwsi zapoczątkowali Sumerowie. Pod koniec IV tysiąclecia w Mezopotamii zaczęto produkować cegłę wypalaną, która miała znaczenie większą trwałość od cegły suszonej. Pięćset lat po opracowaniu techniki wypalania zaczęto wznosić ogromne obiekty głównie o charakterze sakralnym, w tym słynną Wieżę Babilońska. W czasach swej świetności Babilon miał powierzchnię ok. 90 km² (dla porównania dzisiejsza Warszawa ma niespełna 520 km²), a większość zabudowy, w tym mury i fortyfikacje okalające granice tego miasta były wykonane właśnie z cegły.

Nie jest możliwe tutaj opisanie szczegółowego rozwoju budownictwa ceglanego we wszystkich kulturach takich, jak asyryjskiej, perskiej, indyjskiej, indochińskiej czy chińskiej, choć wpływ tych cywilizacji na rozwój ceramiki był na pewno znaczący. Ogromny wkład w rozwój wniosły także cywilizacje basenu morza śródziemnego: starożytna Grecja i Rzym, a w okresie późniejszym również Cesarstwo Wschodnie.

Szerokie zastosowanie cegły wypalanej w państwie rzymskim datuje się od I wieku naszej ery. Cegła rzymska była kwadratowa, stosunkowo płaska i miała znaczne rozmiary (największe miały 58 x 58 x 4 cm). Sztuka produkcji cegieł była rozpowszechniana przez Rzymian we wszystkich podbitych przez nich krajach. Gdziekolwiek prowadzili kampanie wojskowe, tam prawie zawsze towarzyszyła im cegła. Rzymianie jako pierwsi rozwinęli konstrukcje na bazie łuku. Dało to możliwość konstruowania nowego rodzaju przekryć otworów okiennych i drzwiowych. Przestrzennym rozwinięciem zastosowania łuków były różnego rodzaju sklepienia, z czasem powszechnie stosowane we wszelkiego rodzaju budynkach publicznych. Przykłady rzymskiego budownictwa z cegły z tamtego okresu nierzadko możemy podziwiać i dziś.

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego znikło stosowanie cegły w Europie. Dopiero w XI wieku produkcja cegieł rozpowszechniła się z mauretańskiej Hiszpanii południową Francję, a do XIII wieku niemal na całą Europę. Cegła stała się podstawowym materiałem budowlanym na obszarze od Niderlandów po kraje bałtyckie. Począwszy od architektury romańskiej, poprzez Gotyk aż do Renesansu - cegła zawsze była bardzo cenionym materiałem konstrukcyjnym na miejskie mury obronne, zamki, czy obiekty sakralne.

Maszynowa produkcja cegieł została zapoczątkowana przez Anglików i Amerykanów w pierwszej połowie XIX wieku. Jednak epokowy przełom w jej wytwarzaniu został dokonany w Niemczech, kiedy to w 1854 i 1858 roku niemieccy i austriaccy inżynierowie opracowali i opatentowali prasę ceglarską (fabrykant Schlickeysen) oraz piec kręgowy do wypału ceramiki budowlanej (Friedrich Hoffmann). Były to technologie, które zwiększyły wydajność cegielni, tym samym umożliwiając powstanie całych dzielnic o charakterystycznej zabudowie, gdzie dominują kamienice.

Cegła wypalana w sposób tradycyjny nie była jednak idealna, miała i ma niewystarczające dla naszego klimatu właściwości termoizolacyjne, które wymagają stosowania różnych dodatkowych systemów dociepleń. Dlatego kolejnym, współczesnym już przełomem w rozwoju tego materiału budowlanego okazała się produkcja tak zwanej "ciepłej ceramiki" czyli ceramiki poryzowanej. Zastosowanie w procesie produkcyjnym domieszek z mączki drzewnej lub trocin, ulegającym wypaleniu podczas wypały ceramiki w piecu, powoduje powstanie w strukturze materiału sieci zamkniętych mikroporów, znacznie poprawiających właściwości termoizolacyjne. Takie rozwiązanie zapewnia dużą odporność na warunki zewnętrzne, ale również właściwą cyrkulację powietrza.

Pomimo upływu tysięcy lat oraz coraz szerszego stosowania nowoczesnych materiałów budowlanych, właśnie cegła ma nadal poważne znaczenie w budownictwie, zwłaszcza mieszkaniowym. Produkuje się ją w różnych wymiarach, ale stosunek grubości do szerokości i długości wynosi najczęściej 1: 2: 4.

Tzw. cegła palcówka – wyraźnie widoczne ślady formowania tej cegły ręką.

Cegła taka znaleziona w ruinach zamku w Ujeździe (w 2016 r.), pow. Strzelce Opolskie. (zdjęcie zbiory własne; fot.: Mariusz Lipok)

Zarys dziejów Suchej.

Sucha - to niewielka miejscowość, znajdująca się w województwie opolskim, powiecie strzeleckim, oddalona od Strzelec Opolskich o około 8 km. Prowadzi przez nią droga krajowa nr 94 (wcześniej E-22) z Bytomia do Opola. Sucha od wschodu sąsiaduje z Rozmierzą, od zachodu z Suchodańcem, od północy z Grodziskiem, a od południa z Szymiszowem – Osiedle.

Nazwa Sucha po raz pierwszy pojawia się w dokumencie z 1254 roku, w którym to wymieniony został świadek Egidius de Sucha. Zdania co do autentyczności tego dokumentu są jednak podzielone. Pierwsza pewna informacja o nazwie Sucha pochodzi z 1311 roku. Nazwa ta przez stulecia nie ulegała większym zmianom w dokumentach, prawdopodobnie dlatego, że nie była trudna do zapisania i zapamiętania. Istniejący do dziś murowany kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja został wzniesiony w XVI wieku (prawdopodobnie na miejscu starszego kościoła, wzmiankowanego po raz pierwszy w 1312 r.) z fundacji rodu Strzałów, który w 1512 roku wszedł w posiadanie Suchej. Potwierdza to umowa z 1512 roku zawarta pomiędzy Mikołajem Strzałą a proboszczem kościoła w Suchej – Ambrożym Beneszem, która regulować miała wysokość dziesięcin i innych powinności kościelnych. Na początku XVI w. Sucha należała do dwóch właściciel. Część wsi należała do rodu Strzałów, druga do rodziny Ptakowski. Dopiero w II połowie XVI wieku Piotr Strzela – Chmelik wykupił część wsi i stał się właścicielem całej osady. Piotr Strzela był żołnierzem zaciężnym w szeregach wojsk Rzeczypospolitej. Zmarł w styczniu 1600 roku, a w kościele w Suchej zachowała się w doskonałym stanie jego płyta nagrobna. Widnieje na niej napis: S KORVNY POLSKE. Przez następne dwa stulecia wieś przechodziła z rąk do rąk: Skrzydłowickich (Krzydłowickich), Kochcickich, Frankenbergów, von Tenczin i von Wassek. Od I połowy XIX wieku do 1945 roku wieś należała do rodziny von Strachwitz. W XVIII wieku pojawia się niemiecka nazwa Suchau, która jest adaptacją fonetyczną nazwy polskiej. Dopiero w 1936 roku została wprowadzona istotna zmiana, kiedy to władze hitlerowskie w tzw. chrzcie administracyjnym zmieniły nazwę na Strelau (12 listopad 1936 r.). Chrzest ten miał na celu zlikwidowanie polsko brzmiących nazw miejscowości. Przypuszcza się, że nazwa Strelau odnosiła się do dawnego właściciela Suchej – Piotra Strzeli (zm. 1600r.). Dopiero po II wojnie światowej i przejęciu tych ziem przez polską administrację wrócono do nazwy Sucha.

Zainteresowanych szczegółową historią tej miejscowości odsyłam do książki Piotra Smykały pt. „Sucha. Wieś i kościół”, wydanej w 2016 roku, gdzie autor bardzo rzeczowo opisał dzieje Suchej.

Kościół parafialny pod wezwaniem św. Bartłomieja w Suchej - widok od strony cmentarza oraz płyta nagrobna Piotra Strzaly (Streli) znajdująca się w wnętrzu kościoła. (zdjęcie zbiory własne – sierpień 2015; fot.: Mariusz Lipok)

Dawniej w okolicy mocno rozwinięty był przemysł cementowo – wapienniczy, który wykorzystywał do produkcji dobrej jakości kamień wapienny z rejony strzeleckiego. Okoliczna ludność również z tego kamienia korzystała i budowała domy oraz pomieszczenia gospodarcze. Bogactwem okolic Suchej są też inne surowce naturalne: piasek oraz żółta i szara glina. Piasek był powszechnie wykorzystywany do budowy domów i zabudowań gospodarczych. Natomiast glina używana była do produkcji cegły w tutejszych cegielniach.

Cegielnia w Suchej

W Suchej, w oparciu o miejscowe pokłady gliny, na przestrzeni lat działały dwie cegielnie.

Pierwsza z nich została założona w II połowie XIX wieku przy drodze z Suchej do Szymiszowa – około 3 km na południowy wschód od wsi. Najwcześniejsza wzmianka o tej cegielni oraz o wyrobisku gliny pochodzi z 1883 roku, miejsca te są również zaznaczone na mapie topograficznej z tego okresu. Kolejny raz owa cegielnia pojawia się w opisie diecezji wrocławskiej z 1887 roku pod hasłem Sucha (Suchau). Glina potrzebna do produkcji cegieł była wydobywana w pobliskim wyrobisku, a następnie przez miejscowych chłopów zwożona na plac cegielni, gdzie była składowana na hałdach. Zanim poddano ją dalszej obróbce musiała wyleżeć i przemarznąć przez zimę. Suskie materiały budowlane cieszyły się dużym powodzeniem w regionie. Ludzie chętnie nabywali je do stawiania swoich domów. Kupowali ją klienci indywidualni i zbiorowi. Co ciekawe, cegła z Suchej posłużyła do budowy nowego kościoła pod wezwaniem św. Wawrzyńca w Wielkich Strzelcach (Gross Strehlitz – dziś Strzelce Opolskie) w latach 1904 – 1907. Pierwsza cegielnia w Suchej zakończyła swoją działalność podczas I wojny światowej (1914 – 1918). Po roku 1945 teren ten wykupił pod budowę domu dwurodzinnego Wilhelm Świerzy.

Fragment mapy z 1883 roku, na której widoczne są cegielnie w Suchej (podkreślenie na żółto). (źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa)

Mapa w dużym formacie dostępna tutaj: https://sbc.org.pl/dlibra/publication/4615/edition/4267/content?format_id=2

Druga cegielnia w Suchej powstała niedaleko starej wytwórni tego materiału budowlanego P. Kolibab z Suchej (Suchau) zbudował na swoim polu, nowy piec do produkcji cegły. Piec ten wraz z okolicznymi polami w 1933 roku odkupił Johann Gawlik, właściciel cegielni w Krasiejowie (Krascheow). Na nowo nabytej parceli Gawlik wzniósł nowoczesną fabrykę. W 1939 roku pracowało tu 30 robotników z Suchej i okolicznych wiosek. Zakład produkował około 600 tysięcy sztuk cegły miesięcznie. Zostały one także użyte między innymi do budowy nowego szpitala w Wielkich Strzelcach (1928 – 1930). W trakcie trwania II wojny światowej do pracy w cegielnie przysyłano polskich robotników przymusowych i jeńców wojennych. Podobno właściciel zakładu – Johann Gawlki, znęcał się nad Polakami, za co w 1945 roku został aresztowany. Po wyjściu z aresztu wyjechał do Niemiec. W 1945 roku cegielnia została przejęta przez polskie władze. Pod koniec 1945 roku, chciano jeszcze ją uruchomić, jednak brakował węgla do pieców. Po upaństwowieniu cegielnią kierowali między innymi Jan Pakosz, który przyczynił się do rozbudowy kościoła w Suchej w 1959 roku, Zygmunt Ponurak, Józef Krutz, Zbigniew Gut, Herbert Stolarczyk i Jerzy Drewienkowski. W 1951 roku w cegielni pracowało łącznie 61 osób, z czego 90% załogi stanowili mieszkańcy Suchej. Produkcja wówczas nie należała do łatwych, była pracochłonna oraz dość kosztowna. Wydobytą z wyrobiska glinę przewożono na teren zakładu, gdzie przygotowywano z niej odpowiednią masę i za pomocą specjalnej maszyny formowano cegły. Następnie przewożono je do suszarni, a po wysuszeniu wypalano w piecach. Zakład posiadał dwie suszarnie: letnią na otwartym powietrzu na 200 tys. sztuk oraz suszarnię sztuczną typu Kellera, która posiadała 8 komór, gdzie suszono cegłę parą ze specjalnego kotła. Wysuszoną cegłę przewożono do wypalania w piecu zygzakowatym z 16 komorami o pojemności 100 tysięcy. sztuk.

Ostatnie cegły wyprodukowano w Suchej w latach siedemdziesiątych. 4 kwietnia 1979 roku cegielnię wykupił Teodor Bieniek z Góry św. Anny, który zrezygnował z produkcji cegły. Zamiast tego zamierzał wytwarzać papę i – mimo tego, że zainwestował już w dodatkową halę – nie otrzymał zezwolenia od władz pozwolenia na jej produkcję. Nowe pomieszczenie wykorzystał więc do produkcji elementów gipsowych, a piece – do wypalania węgla drzewnego.

Dnia 11 czerwca 1994 roku w dawnej cegielni wybuchł potężny pożar, który zniszczył znaczną część zakładu. W 1996 roku ponowny pożar dokonał kolejnych zniszczeń, m.in. pieców do wypalania węgla drzewnego. Po śmierci właściciela – Teodora Bieńka, w 1998 roku nie opłacało się już kontynuować działalności, którą przez krótki okres prowadził jeszcze jego syn. W następnych latach obiekt stopniowo popadał w ruinę. W grudniu 2006 roku, ze względu na bezpieczeństwo ludzi i pobliskich donów, ostatecznie wyburzono duży komin dawnej cegielni.

Cegły z nieistniejącej już cegielni w Suchej, które znajdują się w moich zbiorach.

(zdjęcie zbiory własne; fot.: Mariusz Lipok)

Interesujący film prezentujący ręczny wyrób cegieł z wykorzystaniem drewnianych form i technologii sprzed kilkuset lat. W taki sposób na skalę przemysłową w Polsce produkowane są jeszcze cegły tylko w powiecie kraśnickim.

Chociaż nie zachowały się zdjęcia z dawnej cegielni w Suchej, to możemy domniemywać, że praca tam wyglądała podobnie jak na archiwalnych zdjęciach z cegielni w Chylicach z 1938 roku.