Orzeł z pikielhauby.

Do moich zbiorów trafił pruski orzeł, który mocowany był do pikielhauby w jego centralnej części (na czole). Znaleziony został w piwnicy podczas prowadzonych porządków w starym domu w Bielawie (dolnośląskie) i podarowany mi w prezencie przez jednego z członków rodziny.

(zdjęcie zbiory własne)

Pruski orzeł w koronie z królewskimi atrybutami w szponach: berłem z lewej oraz jabłkiem z prawej strony. Na piersi monogram FR oraz napis na wstędze "Mit Gott für Koenig und Vaterland". Jest to monogram króla Prus Fryderyka Wilhelma III (1770-1840) i jego motto: "Z Bogiem za Króla i Ojczyznę". Hasło "Z Bogiem za Króla i Ojczyznę" przywoływane było przez żołnierzy na polach bitewnych na krótko przed atakiem wroga. Motto te początkowo występowało na odznaczeniu Krzyż Landwehry podarowanym w 1813 roku. Metalowy krzyż z tym hasłem był naszywany na czapki żołnierzy pruskiej Landwehry. Można je spotkać było także na różnych wersjach hełmów i krzyży honorowych. Z jego ówczesnego brzmienia jasno wynika, że określenie „Ojczyzna” nie oznacza jeszcze Niemiec, ale raczej Prusy jako państwo terytorialne. Później to motto wykorzystywane było także jako hasło partii konserwatywnych w Prusach. Orzeł tego typu mocowany był do tzw. pikielhauby.

(zdjęcie zbiory własne)

Pikielhauba (niem. Pickelhaube) – niemiecki skórzany hełm zakończony charakterystycznym szpikulcem. To wojskowe nakrycie głowy, zostało wprowadzone w Prusach w 1842 roku, rozkazem króla Fryderyka Wilhelma IV jako ochronne nakrycie głowy pruskiej piechoty. Wcześniej podobne hełmy były używane w Rosji. Można przypuszczać, że zostały skopiowane przez Niemców.

Legenda głosi, że podczas wizyty w Rosji w 1842 roku Fryderyk Wilhelm IV zobaczył na biurku cara przedprodukcyjny model rosyjskiego hełmu z kolcami i tak się nim zachwycił, że natychmiast wprowadził ten styl hełmu w Prusach, podczas gdy Rosja nie pójść ich śladem aż do 1846 roku. Podobno hełmy tego typu były noszone przez bawarską straż pożarną przed 1842 rokiem. Tutaj klinowe mocowanie skierowane ku górze (tzw. grzebień), mocowane wzdłuż kasku, pełnił funkcję ochrony przed uderzeniami spadających odłamków mogących wystąpić podczas pożaru. Począwszy od Prus, ten typ hełmu stopniowo wypierał inne typy hełmów i dotychczas powszechnie stosowane we wszystkich krajach niemieckich czako. W Prusach hełm piechoty w kilku etapach (1857, 1860, 1867, 1871) znacznie tracił swą objętość, aż w końcu przyjął znajomy, charakterystyczny kształt. Dzwon hełmu stawał się coraz bardziej płaski, a osłony szyi i oczu stawały się mniejsze i bardziej okrągłe.

Pikielhauba wykonana była z utwardzonej skóry, barwionej na czarno, z wysokim połyskiem, wzmocnionej metalowymi elementami, z których najbardziej charakterystycznym był szpikulec służący do mocowania na hełmie ozdobnego pióropusza z włosia końskiego, używanego w połączeniu wraz z mundurem galowym. Szpikulec na hełmach oficerskich był zazwyczaj pokrywany powłoką złota lub srebra. Z biegiem czasu sam w sobie stał się elementem dekoracyjnym, bez pióropusza. Istniała także wersja pikielhauby wykonana w całości z metalu, przeznaczona dla kirasjerów. W drugiej połowie XIX wieku pikielhauba znalazła się na wyposażeniu armii pozostałych niemieckich monarchii.

Charakterystyczna stalowa lub metalowa końcówka miała odbijać w bok ciosy szabli lub broni o podobnym ostrzu. Zapewniała wszechstronną ochronę głowy w czasach, gdy jeszcze walczyło się szablami. Hełm ten po 1871 roku (założenie cesarstwa) stał się symbolem pruskiego militaryzmu.

Na początku I wojny światowej przedostatni model pikielhauby, który wprowadzony został w 1895 roku, nie był już w stanie sprostać warunkom operacyjnym współczesnej wojny. Mosiężne okucia odbijały światło i utrudniały kamuflaż żołnierza na polu walki. W ramach ustępstwa na rzecz współczesnych działań wojennych od 1892 roku podczas działań bojowych i manewrowych noszono beżowy pokrowiec na hełm z naszytym lub pomalowanym na czerwono numerem pułku. Większość urazów głowy w czasie wojny, w wyniku ogromnego wzrostu użycia artylerii, była spowodowana odłamkami, przed którymi stary hełm nie zapewniał wystarczającej ochrony. Ponadto czubek hełmu często zdradziecko wystawał z okopu. Jako rozwiązanie tymczasowe Naczelne Dowództwo Armii nakazało w 1915 roku zaprzestanie noszenia końcówki z przodu. W ostatnim modelu pikiela wykonanego w czasie wojny końcówkę można było bardzo łatwo odkręcić. Odpowiednio zmodyfikowano także pokrowiec na hełm. Kolor stał się ogólnie szary polowy, a rzucający się w oczy czerwony numer pułku został usunięty. Aby oszczędzać skórę, pikielhauba ostatniej generacji została częściowo wykonana z materiałów zastępczych, takich jak filc czy tektura.

Jako ulepszona ochrona głowy, w 1916 roku do armii niemieckiej wprowadzono hełm stalowy wykonany z tłoczonej na gorąco stali chromowo-niklowej. Po upowszechnieniu się stahlhelmu (hełmu stalowego) pikielhauby używane były już tylko jako galowe, uroczyste nakrycie głowy poza polem walki.

Po upadku Cesarstwa Niemieckiego w 1918 zaprzestano używania pikielhauby jako stroju wojskowego.