Zakład Karny nr 1 w Strzelcach Opolskich przy ul. Karola Miarki jest miejscem z niezwykle interesującą historią.
Na jego murach zamontowane zostały dwie tablice pamiątkowe przypominające o wydarzeniach i ludziach, którzy przebywali lub mieli przebywać w tym miejscu, niejednokrotnie tracąc swoje zdrowie i życie.
Jedna z nich z nich znajduje się na budynku bramnym, wspomina okres II wojny światowej i uwięzionych tu Belgów – członków tamtejszego ruchu oporu, którzy przewiezieni zostali do tego więzienia w ramach akcji "Noc i Mgła", prowadzonej przez hitlerowskie Niemcy. W tamtym okresie Strzelce Opolskie, a właściwie Gross Strehlitz, znajdowały się w granicach III Rzeszy. Obszernie pisałem już na ten temat na łamach tego bloga kilka lat temu.
Dla przypomnienia: https://historianbloog.blogspot.com/2018/04/pamieci-belgow-osadzonych-w-strzeleckim.html?m=1
Tutaj nie ma żadnej wątpliwości co do miejsca, w którym została ta tablica zainstalowana i historii, jaka miała miejsce w tym więzieniu.
Dziś chciałbym się zająć drugą z tablic, która została zamontowana pod koniec 2021 roku, z okazji mijającej wówczas 40. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego. Ona jednak już wzbudza wątpliwości co do swojej lokalizacji w tym miejscu, zresztą nie tylko moje, ale także osób zainteresowanych historią Strzelec.
W 2021 roku Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu podjął inicjatywę upamiętnienia osób internowanych i represjonowanych w stanie wojennym w aresztach śledczych i zakładach karnych na terenie czterech miejscowości: Świdnicy, Nysy, Opola i Strzelec Opolskich, poprzez umieszczenie tablic memoratywnych. Miały one powstać według formatu wyznaczonego przez tablicę zainstalowaną w 2018 roku na murze wrocławskiego więzienia przy ul. Kleczkowskiej. Koordynatorem projektu została dr Joanna Hytrek-Hryciuk z Oddziałowego Biura Upamiętnienia Walk i Męczeństwa IPN we Wrocławiu.
Uroczyste odsłonięcie pamiątkowej tablicy w Strzelcach Opolskich miało miejsce we wtorek 14 grudnia 2021 roku. Jej odsłonięcia dokonali dyrektor okręgowy Służby Więziennej w Opolu płk Artur Koczerba, dyrektor ZK nr 1 ppłk Leszek Jankowski, starosta strzelecki Józef Swaczyna, burmistrz Strzelec Tadeusz Goc oraz przedstawiciele władz województwa i IPN-u. Naczelnik Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN we Wrocławiu Wojciech Trębacz odsłaniając tablice podkreślał, że poprzez nie chcemy zapewnić odpowiednią pamięć o ludziach i miejscach. Mają one oddać skromny ale wymowny i symboliczny hołd. W lokalnej prasie mogliśmy przeczytać później, że: „[…] Kamienna płyta upamiętnia osoby osadzone tutaj w okresie stanu wojennego. We wspomnieniach internowanych i represjonowanych opozycjonistów strzelecki zakład karny miał miejsce szczególne, gdyż uważany był za jeden z najcięższych w kraju. [...]”
(źródło: wroclaw.ipn.gov.pl)
Od początku część osób interesujących się historią Strzelec Opolskich zadawała sobie pytanie dlaczego tablica upamiętniająca represjonowanych i internowanych w stanie wojennym została zainstalowana przy Zakładzie Karnym nr 1, i czy nie doszło tutaj przez przypadek do pomyłki. Umieszczenie jej w tamtym miejscu mija się z prawdą, gdyż internowani w grudniu 1981 roku opozycjoniści z „Solidarności” de facto osadzeni zostali w strzeleckim Zakładzie Karnym nr 2.
Jako pierwszy poruszył ten temat pan Andrzej Kucharz, który pracował w strzeleckim Zakładzie Karnym nr 1 od 1969 do 2000 roku, a pod koniec swojej służby był także dyrektorem tej jednostki. Po ukazaniu się artykułu w lokalnej gazecie "Strzelec Opolski" na temat odsłonięcia tablicy [Kubik R., 40 lat później, w: Strzelec Opolski nr 51 (1159), wyd. z dnia 21 grudnia 2021 r., str. 2] napisał do redakcji pełen emocji list, w którym wyraża swoją opinię i sprzeciw wobec zamontowaniu i odsłonięciu w tym miejscu tablicy upamiętniającej internowanych z grudnia 1981 roku, gdyż nie jest to Zakład Karny w jakim zostali oni osadzeni. Jego głos w tej sprawie został opublikowany w jednym z kolejnych wydań tygodnika.
Poniżej prezentuję jego całą formę.
(źródło: Strzelec Opolski nr 2 (1161), wyd. z dnia 11 stycznia 2022 r., str. 3 // dostęp na Śląskiej Bibliotece Cyfrowej).
Niezadowolony z takiej interpretacji swojego pisma i takiego obrotu sprawy pan Andrzej napisał kolejny list, który również został częściowo opublikowany w kolejnym wydaniu "Strzelca Opolskiego". Prezentuję go poniżej. Na tym zakończyła się publiczna dyskusja w tym temacie.
(źródło:
Strzelec Opolski nr 3 (1162), wyd. z dnia 18 stycznia 2022 r., str. 4
// dostęp na Śląskiej Bibliotece Cyfrowej).Już sam tytuł pierwszego artykułu "Nieprawda wykuta w kamieniu?" jest intrygujący, zarzucający niejako panu Andrzejowi, że treść płyty pamiątkowej jest nieprawdziwa, a nie o to w jego głosie chodziło.
Jaka jest zawarta treść na tej tablicy, to każdy może sobie przeczytać, publikuję ją na zdjęciu powyżej. Oczywiście, że to co jest na niej zapisane jest prawdą, brakuje tylko dokładnego uściślenia o który Zakład Karny w Strzelcach Opolskich chodzi, a zainstalowanie jej w tym miejscu sugeruje co innego i wprowadza po prostu w błąd, gdyż nie w tym więzieniu osadzeni zostali internowani.
Również komentarz, który możemy przeczytać w artykule powyżej, pani z Instytutu Pamięci Narodowej, dr Joanny Hytrek-Hryciuk, inicjatorki zamontowania tej tablicy, jest zastanawiający: "Przygotowania do odsłonięcia tablicy były połączone z kwerendą historyczną prowadzoną zarówno w archiwach po byłych służbach bezpieczeństwa jak i w literaturze przedmiotu. Materiały dotyczące funkcjonowania ośrodka odosobnienia w Strzelcach Opolskich dokumentuje ciąg sygnatur od IPN Wro 30/1419 do IPN Wro 1627. Fakt istnienia ośrodka internowania w Strzelcach Op. potwierdza również literatura przedmiotu np. publikacja Bartłomieja Perlaka "Internowani na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie. Ośrodki odosobnienia podległe Okręgowemu Zarządowi Zakładów Karnych we Wrocławiu (1981-1982)." W dalszej części możemy przeczytać również: "Badaczka podkreśla też, że z pewnością chodzi o Zakład Karny nr 1, gdyż w relacjach internowanych przewijają się wspomnienia o XIX wiecznych ceglanych budynkach."
Dostępu do archiwum oddziału IPN we Wrocławiu niestety nie miałem, ale udało mi się dotrzeć do jednej z publikacji Bartłomieja Perlaka, a tam:
(źródło: Perlak B., Internowanie w stanie wojennym (1981-1982) - nowe zadanie dla więziennictwa [w:] The Prison Systems Review, nr 109, Warszawa 2020, s. 100).
Prawdopodobnie nie wzięto też pod uwagę, że najstarsze budynki ZK nr 2 również zostały wybudowane pod koniec XIX wieku z czerwonej cegły, w systemie celkowym, pierwotnie jako wiezienie dla młodocianych przestępców. W Karcie ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa dotyczącego Pawilonu 2 z ZK nr 2, w którym osadzono internowanych (Rejestr zabytków Nr 2379/98, z dnia 30.03.1998), czytamy m.in.: "Ściany – z cegły na zaprawie cementowo-wapiennej. Tynkowane, tynki gładkie. Białkowane, malowane emulsyjnie, klejowo, olejno." I na jednej z kolejnych stron: "Prowadzono systematycznie prace remontowe i zabezpieczające. Remonty w latach – 1977, 1979, 1981, 1982, 1984, 1985, 1986 r. Dokumentacja robót w archiwum Zakładu Karnego nr 2". Po roku 1981 podczas jednego z remontów budynek musiał zostać otynkowany (jeszcze przed wpisaniem go do rejestru zabytków), stąd też może być jego mylna interpretacja, jako ceglanego budynku we wspomnieniach internowanych. Z uzyskanych w trakcie rozmów ze starszymi mieszkańcami miasta informacji wynika, że najprawdopodobniej obiekt ten został otynkowany w 1986 roku i prace miała przeprowadzić jedna z działających wówczas prywatnych firm budowlanych z Mokrych Łan w Strzelcach Opolskich.
Druga kwestia może być taka, że internowani, którzy mieli zostać przetransportowani do zakładu karnego w Strzelcach Opolskich mogli nie być poinformowani o tym, do którego więzienia trafią (nie musieli o tym wiedzieć). Usłyszawszy że jadą do Strzelec mogli skojarzyć że chodzi o ZK nr 1, którego "sława" w tamtym czasie znana była niemal w całym kraju. Gdy zobaczyli "XIX-wieczne ceglane budynki" mogli być przekonani, że chodzi właśnie o strzelecką jedynkę. W czasie gdy zostali przywiezieni do ZK nr 2 w Strzelcach Opolskich, mury dwóch najstarszych budynków (Pawilon 1 i Pawilon 2) nie były jeszcze otynkowane.
W tym miejscu należy również zaznaczyć, że dnia 30 listopada 2021 roku, na podstawie Zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 2021 roku, zniesiono Zakład Karny nr 2 w Strzelcach Opolskich, tworząc w jego miejsce Oddział Zewnętrzny w Strzelcach Opolskich, który oficjalnie od dnia 1 grudnia 2021 roku administracyjnie podlega pod Zakład Karny nr 1 w Strzelcach Opolskich. Więcej na ten temat możemy przeczytać tutaj: https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzienniki-resortowe/zniesienie-zakladu-karnego-nr-2-w-strzelcach-opolskich-35944799
Skąd więc pomysł na zainstalowanie tablicy upamiętniającej internowanych w stanie wojennym w grudniu 1981 roku działaczy "Solidarności" na murze Zakładu Karnego nr 1? Czyżby kwerenda historyczna w zasobach archiwalnych IPN nie została rzetelnie przeprowadzona, nie do czytano do końca publikacji związanych z literaturą przedmiotu i wyciągnięto błędne wnioski? A może zdecydowała o tym "reprezentacyjność" gmachu strzeleckiej jedynki i jej "zła sława" jako jednego z najcięższych więzień tamtego okresu? Czy też może wzięto pod uwagę, że Zakład Karny nr 2 nie istnieje już jako samodzielna jednostka, tylko jako Oddział Zewnątrz ZK nr 1 i tam, jako na głównym budynku administracyjnym zamontowano tą tablicę? Pytań było wiele, jednak jedno jest pewne, że tej tablicy nie powinno być w tamtym miejscu, gdyż osoby internowane były osadzone w więzieniu przy ul. Klonowej.
Andrzej
Kucharz nie zrezygnował w swych działaniach i kolejne pismo w tej
sprawie skierował już bezpośrednio do wrocławskiego oddziału
Instytutu Pamięci Narodowej, w którym zaznaczył m. in., że:
"[...] - umieszczenie tablicy na
polecenie IPN przeczy prawdziwe historycznej. Uważam, że nie można
bezkrytycznie przyjmować dyspozycji urzędników instytucji
realizujące zadania walki politycznej,
-
nie kryję irytacji z udziału w tych "uroczystościach"
osób zaufania publicznego z racji pełnionych przez nich funkcji,
-
potwierdzam, że strzelecki Zakład Karny nr 1 uważany był za jeden
z najcięższych w kraju, lecz nie wynikało to jednak z rygoru
więziennego i stosunku kadry do osadzonych. Przytaczam więc dane
dotyczące buntu (strajk okupacyjno-głodowy więźniów w dniach
5-16 VI 1981) oraz zestawienie statystyczne osadzonych wg stanu na
dzień 30 VI 1981,
- wskazałem, że celem
mojego sprostowania jest zweryfikowanie faktów prezentujących
rzetelną prawdę wydarzeń historycznych. [...]
[...] Koronnym
argumentem IPN w tej sprawie jest cyt. "... że z pewnością
chodzi o Zakład Karny nr 1, gdyż w relacjach internowanych pojawia
się wspomnienie o XIX wiecznych ceglanych budynkach ... ".
Przenikliwość metod badawczych i wyciągania wniosków naukowych
przedstawicieli IPN [...]
W dyspozycji IPN pozostaje cała
dokumentacja sporządzona przez aparat bezpieczeństwa państwa, w
tym akta zakładane przez Służbę Więzienną wg procedur
obowiązujących tymczasowo aresztowanych. Wystarczy do nich
zaglądnąć! [...]".
Na temat strajku okupacyjno-głodowego więźniów w Zakładzie Karnym nr 1 w czerwcu 1981 roku, o którym wspominał w swym powyższym piśmie Andrzej Kucharz, również możemy przeczytać na łamach tego bloga, tekst dostępny jest tutaj: https://historianbloog.blogspot.com/2024/02/rada-protestacyjna-wiezniow-strajk.html?m=1
Jak
sam przyznaje nie przyniosło to oczekiwanego rezultatu. Nawiązał
więc kontakt telefoniczny z panią doktor organizującą instalację
tablicy upamiętniającej internowanych. Przesłał także ksero
kopię artykułów, które ukazały się w lokalnej prasie.
W
kilku rozmowach telefonicznych zapewniano, że zostanie wykonana i
zamontowana nowa tablica tym razem już we właściwym miejscu, tj.
przy bramie ZK nr 2 w Strzelcach Opolskich. Utrzymywano, że nastąpi
to w III kwartale 2022 roku, z uwagi na problemy budżetowe. Andrzej
Kucharz nalegał na pisemne potwierdzenie tych zapewnień. Trochę to trwało, gdyż opóźnienie
tłumaczono cyt. "... Pan Naczelnik jest w delegacji... ...
zajęty jest pilnymi sprawami..., itp.", aż
wreszcie Naczelnik polecił, by to pani doktor wysłała odpowiedź. W kwietniu 2022 roku przyszła
krótka wiadomość mejlowa: "Serdecznie dziękuję za
przekazane uwagi, historycy z Biura Badań potwierdzili przekazane
informacje. W drugiej połowie roku postaramy się o sfinansowanie i
umieszczenie na budynku byłego miejsca internowania nowej tablicy."
Nie wspomniano ani słowem o zdjęciu tablicy z muru Zakładu Karnego
nr 1. Po kilku rozmowach telefonicznych z naczelnikiem Biura
Upamiętnienia Walki i Męczeństwa, Wojciechem Trębacz, w dniu 5
XII 2022 roku umieszczono nową tablicę we właściwym miejscu, tj.
budynku byłego ZK nr 2. Jej oficjalnego odsłonięcia już jednak
nie było. Nie było artykułów prasowych na ten temat, ani
informacji dla opinii publicznej.
Tablica zamontowana na
budynku dawnego Zakładu Karnego nr 2 przy ul. Klonowej w Strzelcach
Opolskich.
Kolejną osobą która interweniowała w tej sprawie był emerytowany funkcjonariusz Służby Więziennej (S. Z., chce pozostać tutaj anonimowy), który w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku pełnił służbę na posterunku Brama Głowna Zakładu Karnego nr 1. Wspomina on o zaparkowaniu przed bramą dwóch autobusów z działaczami "Solidarności" z województwa śląskiego przeznaczonymi do internowania. Dowodzący konwojem oficer SB groził dowódcy zmiany, a następnie naczelnikowi zakładu karnego, sądem wojskowym. Transport został przekierowany do Zakładu Karnego nr 2. W swoim piśmie skierowanym do władz centralnych Służby Więziennej prosił także, aby doprowadzono do przeniesienia tablicy na właściwie miejsce, czyli tam gdzie faktycznie przebywali internowani.
W odpowiedzi jakie otrzymał, z upoważnienia Dyrektora Biura Generalnego Służby Więziennej, stwierdzono:
"[...] - brak jest podstawy do przeniesienia na teren ZK nr 2 tablicy upamiętniającej,
- wg informacji uzyskanych od IPN o/Wrocław,
dot. osób internowanych na terenie ZK nr 1 w Strzelcach Opolskich;
przygotowania do odsłonięcia były poprzedzone kwerendą
historyczną, prowadzoną zarówno w archiwach po byłych służbach
bezpieczeństwa, jak i w literaturze przedmiotu,
- wskazuje
też, iż z dniem 30 XI 2021 na podstawie zarządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 19 XI 2021 zniesiono Zakład Karny nr 2 w
Strzelcach Opolskich, w jego miejsce tworząc oddział zewnętrzny,
który od dnia 1 XII 2021 administracyjnie podlega Zakładowi Karnemu
nr 1 w Strzelcach Opolskich. […]".
Na jego kolejne pismo odpowiedzi udzielił Zastępca Dyrektora Generalnego SW (gen. Andrzej Leńczuk), w której stwierdził cyt. "[…] działania podjęte w sprawie przez Biuro Dyrektora Służby Więziennej uznaję za adekwatne. Podtrzymuję stanowisko zawarte w wcześniejszym piśmie z dnia 28 I 2022 [tutaj jego nr], a Pana skargę z 14 II 2022 uznaję za bezzasadną [...]".
Myślę, że nic więcej chyba tu nie trzeba dodawać...
Na ostatnie pismo, będące niejako podsumowaniem wszystkich zebranych faktów i dotychczasowych działań, które w lutym 2023 r. wysłał Andrzej Kucharz do dyrektora oddziału IPN we Wrocławiu, przyszła w maju 2023 r. następująca odpowiedź. Poniżej jej najważniejsza część dotycząca tematu: „[…] Zasada umieszczenia tego rodzaju form pamięci przewiduje ścisłą współpracę z dysponentem terenu. W tym przypadku decydowały dwa podstawowe elementy: porozumienie z istniejącymi obecnie administratorami zakładów penitencjarnych, jak również lokalizacja umożliwiająca wykorzystywanie danego miejsca w następnych latach przy godnej organizacji uroczystości patriotycznych. Wszyscy kierujący więzieniami w wymienionych miejscowościach zostali poproszeni o zgodę na umieszczenie tablic, w miarę możliwości, najbliżej głównych wejść do istniejących obiektów. […] W Strzelcach Opolskich, jako miejsce spełniające powyższe kryteria, określał się teren w pobliżu wejścia do jedynego obecnie istniejącego zakładu karnego w tej miejscowości. […] Dr J. Hytrek-Hryciuk, w swojej analizie błędnie wskazała budynek przy ulicy Karola Miarki jako miejsce osadzenia internowanych po wprowadzeniu stanu wojennego. Powody wyjaśniła w notatce służbowej sporządzonej na polecenie Naczelnika OBUWiM. Miało to wpływ na ukazanie się w lokalnych wydawnictwach artykułów prasowych o niewłaściwej treści. Nie powinno to się nigdy zdarzyć. Nie miało to jednak wpływu na lokalizację tablicy na murze budynku przy ul. Karola Miarki (dawny i obecny Zakład Karny Nr 1) i nadal nie ma. Treść tablicy nie wskazuje, że to ten budynek był miejscem internowania. Na skutek Pana działań i decyzji Naczelnika OBUWiM na ścianie dawnego Zakładu Karnego Nr 2 przy ul. Klonowej (dawna ul. Karola Świerczewskiego 3, obecnie jeden z oddziałów ZK nr 1) została zawieszona dodatkowa tablica. Ma ona charakter wyłącznie informacyjny, gdyż nie spełnia wyżej wymienionych kryteriów lokalizacyjnych. Oczywiście wszelkie analizowane terminy „uroczystości” odsłonięcia tablicy stały się bezpodstawne wobec wytworzonej atmosfery. Ponieważ zarówno władze więzienia w Strzelcach Opolskich, jak również władze lokalne mogą czuć pewną dezorientację […] Jednocześnie pragnę podkreślić, że rozważamy wymianę tablicy na budynku przy ul. Karola Miarki, tak aby odwoływała się szerzej do fenomenu Solidarności i represji ze strony reżimu komunistycznego. Mamy bowiem świadomość, że sama lokalizacja może stać się podstawą do mylnej interpretacji jej treści. Wymaga to jednak porozumienia z władzami Zakładu Karnego i innych uzgodnień, w tym konserwatorskich. Celem jest możliwość przeprowadzenia w przyszłości uroczystości w atmosferze zgodności i braku nieporozumień, na czym, jak wnioskuję, Panu również zależy.”
Powyższa wypowiedź i stanowisko w tej sprawie dyrektora wrocławskiego oddziału IPN chyba tłumaczy wszystko.
Zakończyć chcę cytatem bł. ks. Jerzego Popiełuszki, który umieszczony jest także na tablicy upamiętniającej internowanych: "Aby pozostać człowiekiem wolnym duchowym, trzeba żyć w prawdzie. [...] Człowiek, który daje świadectwo prawdzie, jest człowiekiem wolnym nawet w warunkach zewnętrznego zniewolenia, nawet w obozie, czy w więzieniu".
Należy więc mieć nadzieję, że zmiana tablicy z zawartymi na niej informacjami, tym razem na te zgodne z prawdą historyczną, zostanie dokonana w niedalekim czasie, aby następne pokolenia strzelczan i osób zainteresowanych historią Zakładu Karnego nr 1 nie dokonywały w przyszłości jej błędnej interpretacji.
Źródła:
1. Perlak B., Internowanie w stanie wojennym (1981-1982) - nowe zadanie dla więziennictwa [w:] The Prison Systems Review, nr 109, Warszawa 2020.
2. Strzelec Opolski nr 51 (1159), wydanie z dnia 21 grudnia 2021 r., s. 2.
3. Strzelec Opolski nr 2 (1161), wyd. z dnia 11 stycznia 2022 r., s. 3.
4. Strzelec Opolski nr 3 (1162), wyd. z dnia 18 stycznia 2022 r., s. 4.
5. Rozmowy z byłym dyrektorem ZK nr 1 w Strzelcach Op. - p. Andrzejem Kucharzem.
6. Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Budynek więzienny "Pawilon 2", Nr 2379/98.
7. Żukowski M., Ośrodki odosobnienia w Polsce w latach 1981 – 1982, Warszawa 2013.
8. https://wroclaw.ipn.gov.pl/wro/aktualnosci/156653,Odsloniecie-tablic-upamietniajacych-dzialaczy-antykomunistycznych-Nysa-Opole-Swi.html (dostęp: 26.10.2024)
9. https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/zaklad-karny-nr-1-w-strzelcach-opolskich-odsloniecie-pamiatkowej-tablicy-21 (dostęp: 26.10.2024)
10. https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzienniki-resortowe/zniesienie-zakladu-karnego-nr-2-w-strzelcach-opolskich-35944799 (dostęp: 26.10.2024)
11. https://www.sw.gov.pl/strona/opis-zaklad-karny-nr-2-w-strzelcach-opolskich (dostęp: 26.10.2024)
12. https://encysol.pl/es/encyklopedia/hasla-rzeczowe/23359,Osrodek-Odosobnienia-w-Strzelcach-Opolskich.html (dostęp: 26.10.2024)
13. https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/grudzien-1981/internowani/osrodki/123652,Strzelce-Opolskie.html (dostęp: 26.10.2024)
Komentarze
Prześlij komentarz