O rozpoczęciu budowy więzienia w 1885 roku.

Więzienie w Strzelcach Opolskich (wówczas Gross Strehlitz – Wielkie Strzelce) już z założenia miało być jednym z najnowocześniejszych jakie powstawało na terenie ówczesnego państwa Pruskiego, w granicach którego nasze miasto się znajdowało.

(źródło: Archiwum Państwowe w Opolu, fot.: Mariusz Lipok)

Znaczny wzrost ludności, intensywny rozwój przemysłowy Prus w drugiej połowie XIX i w początkach XX wieku, a także duża migracja ludności spowodowała nie tylko same pozytywne zjawiska społeczne, ale także wzrost przestępczości. Wobec osób, które łamały prawo sądy coraz częściej orzekały kary więzienia, a czasowa ich izolacja od społeczeństwa stała się powszechnie stosowanym środkiem karnym. Działające dotychczas przy gmachach sądów obwodowych i powiatowych małe obiekty spełniające rolę więzienia były przepełnione i z trudem pełniły przeznaczone im funkcje. Znajdowały się one także bardzo często w piwnicach, w starych obiektach o słabym zabezpieczeniu. Również i duże więzienia, zwane samodzielnymi zakładami egzekucyjnymi, które podlegały Zarządowi Więziennictwa w Berlinie, pękały w szwach. W takiej sytuacji w drugiej połowie XIX wieku władze pruskie – dysponując znacznymi środkami finansowymi – rozpoczęły na wielką skalę budowę, dużych i nowoczesnych więzień.

Nowo powstające więzienia były z definicji instytucjami publicznymi, ponieważ zbudowane zostały przez państwo oraz ich regionalne struktury. Miały one być nie tylko miejscami przeznaczonymi w pierwszej kolejności do odbywania kar, ale także przygotowującymi do powrotu do funkcjonowania w społeczeństwie. Ich budowanie było również ściśle związane z postępującym procesem kodyfikacji prawa karnego oraz stanowiły część infrastruktury państwowej potrzebnej do przeprowadzanie procesów karnych i do wykonywania wyroków sądowych.

Prężnie rozwijające się w XIX wieku Strzelce doznały zahamowania rozwoju po wojnie francusko – pruskiej (1870 – 1871). Wynikało to nie tylko z wysłania na front ze stacjonującego w tym mieście garnizonu 15. pułku dragonów armii pruskiej oraz późniejszego zlikwidowania go przez władze państwowe, ale także z powodu utraty rynków zbytu dla strzeleckich rzemieślników i rosnącej przestępczości. Wspomniany garnizon funkcjonował w mieście przez około 125 lat, przyczyniając się znacznie do jego rozwoju. Dzięki niemu w Strzelcach powstała tak zwana klasa średnia. Przybywali także nowi ludzie aby się tutaj osiedlić, żyć i prowadzić swoje interesy. Miejscowi rzemieślnicy, tacy jak np. piekarze, rzeźnicy, krawcy, itp., sprzedawali swoje wyroby nie tylko mieszkańcom miasta, ale także wojsku, pomnażając w ten sposób swoje wpływy. Dzięki temu również do kasy miejskiej wpływało więcej pieniędzy z podatków, co umożliwiało rozbudowę miejscowej infrastruktury.

Rosnąca także w Strzelcach, po wojnie francusko – pruskiej, fala bezrobocia i przestępczości przysporzyła ówczesnemu burmistrzowi miasta – Ehernfriedowi Gundrum sporo problemów. Dodatkowo postanowienie władz sądowniczych z 1879 roku o rozwiązaniu w Strzelcach Sądu Powiatowego wpłynęło ujemnie na sytuację gospodarczą miasta. Strzelce pozostały siedzibą Sądu Okręgowego z pięcioma etatami sędziowskimi i odpowiednio zmniejszoną liczbą innych urzędników sądowych. Starania magistratu o zastąpieniu sądu powiatowego sądem grodzkim, pozostały bez skutku.

Znajdujące się dotychczas na najniższym piętrze, północno – wschodniego skrzydła strzeleckiego ratusza, pomieszczenia więzienia sądu, nie odpowiadały już pod względem ilości i wielkości cel oraz fatalnych warunków higienicznych, wymogom zmieniających się czasów. Konieczna stała się budowa nowego więzienia, ale nie takiego na potrzeby lokalne, lecz dużej jednostki, która wypełniła by pustkę po garnizonie wojskowym, a tym samym podniosłaby prestiż miasta. Burmistrz Gundrum zaoferował skarbowi sądowemu odpowiedni do tego celu teren oraz część funduszy, które pozyskał w ramach reparacji po wojnie francusko – pruskiej (1870 – 1871). Zgoda na budowę przyszła w drugiej połowie 1885 roku. Uwzględniając nowe założenia systemu więziennictwa, o których wspomniano już wyżej, rozpoczęto budowę dużego i nowoczesnego zakładu karnego w ówczesnych Wielkich Strzelcach.

Dnia 27 marca 1886 roku, w specjalistycznym czasopiśmie poświęconym budownictwu i architekturze „Centralblatt der Bauverwaltung" wydawanym przez Ministerstwo Robót Publicznych w Berlinie, ukazał się artykuł dotyczący budowy więzienia w Strzelcach.

(źródło: Digitale Landesbibliothek Berlin)

Poniżej przedstawiam wersję już przetłumaczoną tego artykułu.

"Latem ubiegłego roku rozpoczęły się prace przy budowie nowego zakładu karnego w Wielkich Strzelcach, którego celem jest zaradzenie przeludnieniu śląskich więzień, które od dawna postrzegane jest jako stan zagrożenia.

Po długich wstępnych negocjacjach pozyskano jako teren budowy wolną i zdrową działkę o powierzchni ok. 14 ha pomiędzy miastem a stacją kolejową, która według przeprowadzonych badań okazała się korzystna pod względem podłoża, zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków. Według projektu sporządzonego w Departamencie Budownictwa w Ministerstwie Robót Publicznych na podstawie informacji od Radcy ds. Budownictwa Endella, zespół budynków, którego plan sytuacyjny oraz rzuty parteru i trzeciego piętra budynku głównego są tu reprodukowane, jest generalnie wzorowany na nowym budynku w Herford w Westfalii ukończonym w 1883 r. i opisanym w wydaniu tego czasopisma z 1884 r., s. 91. Wprowadzono jednak pewne innowacje, zwłaszcza w budynku głównym, które mają na celu maksymalne obniżenie stosunkowo wysokich kosztów systemu parterowego. Przede wszystkim zrezygnowano z typowego podpiwniczenia pomieszczeń magazynowych, karcerów, kotłowni itp., natomiast posadzka najniższej kondygnacji została osadzona bezpośrednio w gruncie i ułożona mniej więcej na tej samej wysokości, a ponadto nad parterem wybudowano trzy kondygnacje, które przekształcono w cele, dzięki czemu uzyskano znacznie większe niż wcześniej wykorzystanie zamkniętej przestrzeni na cele penitencjarne.

Odbiegając od poprzednich uwag, uznano również za konieczne zakwaterowanie tych więźniów, którzy w ciągu dnia pracują razem w kuchniach, na farmach, itp. nie w zwykłych żelaznych celach sypialnych, które są przyczyną wielu skarg i niedogodności, ale w ceglanych celach o mniejszych wymiarach. O ile zwykłe cele aresztu otrzymały zgodnie z projektem ustawy o wykonywaniu kary w Rzeszy przestrzeń powietrzną około 22 cbm, o tyle niektóre cele, zwłaszcza w tylnym skrzydle podłużnym, ze względu na prowadzenie pewnych prac otrzymały większą przestrzeń 28 cbm, a także mają być utworzone tzw. cele sypialne o przestrzeni powietrznej około 14 cbm. Łącznie do dyspozycji jest 559 pomieszczeń celnych, z czego po odliczeniu przez oddziałowych 6 karcerów i 12 cel do płukania, 430 cel ma służyć jako izolatki w dzień i w nocy, a 100 jako cele sypialne. Na szczególną uwagę i odstępstwo od dotychczasowych wyjaśnień zasługuje ujednolicenie wszystkich punktów grzewczych systemu podgrzewania ciepłej wody użytkowej na parterze w pomieszczeniu znajdującym się pod holem centralnym i mocno odgrodzonym od korytarzy trzech skrzydeł komórek, który to nowy układ można określić jako postęp, zwłaszcza wobec faktu, że dotychczasowy układ poszczególnych piwnic grzewczych w środku skrzydeł uniemożliwiał lub co najmniej bardzo utrudniał jednolitą regulację i monitorowanie pracy. W tym celu parter wyobrażonego pomieszczenia pod halą centralną jest pogłębiony w stosunku do pozostałych części parteru tylko w stopniu wynikającym z koniecznego spadku rur powrotnych. Pod innymi względami więzienie w Herford będzie służyć jako wzór dla pozostałych obiektów i konstrukcji, z tą różnicą, że w celu dalszego zwiększenia bezpieczeństwa pożarowego zastosowana zostanie całkowicie ognioodporna konstrukcja obudów świetlików i galerii, podobnie jak ma to miejsce obecnie w nowo budowanym więzieniu w Preungesheim koło Frankfurtu nad Menem.
Układ grupowy budynków pomocniczych i mieszkań urzędniczych widoczny jest na planie sytuacyjnym.
Całkowity koszt budowy szacowany jest na 1.670.000 marek, do tego dojdzie jeszcze 160.000 marek na zakup wyposażenia, odzieży i przedmiotów do przechowywania. Zakończenie budowy, której szczegóły mają być opublikowane w Zeitschritf für Bauwesen, ma potrwać około czterech lat. Budowę nadzorować będzie wspólna komisja powołana przez Ministrów Spraw Wewnętrznych i Robót Publicznych, której urzędnikami technicznymi są: Radca ds. Budownictwa Endell, Radca Rządowy i Radca ds. Budownictwa Laessig w Opolu oraz Powiatowy Inspektor Budowlany Moebius w Wielkich Strzelcach. Specjalne kierownictwo budowy powierzono rządowemu mistrzowi budowlanemu Baumertowi".