Lapidarium - pozostałość po dawnym cmentarzu przy kościele św. Wawrzyńca.

Czym są cmentarze i gdzie były kiedyś lokowane? Czym jest lapidarium? Czy cmentarz to tylko wydzielony obszar przeznaczony do pochówku zmarłych? Jak cmentarz pozwala nam poznać naszą przeszłość? Postaram się odpowiedzieć na te pytania na przykładzie zapomnianego cmentarza, obecnie lapidarium znajdującego się przy kościele św. Wawrzyńca w Strzelcach Opolskich. 

Według prawie wszystkich definicji cmentarz jest wydzielonym i instytucjonalnie ukształtowanym terenem przeznaczonym do grzebania zmarłych, zorganizowanym wedle pewnych ustaleń – reguł kulturowych, powstałych w wyniku pewnych rytualnych form grzebania zmarłych oraz istnienia tradycji utrwalenia pamięci o nich. 

Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa coemeterium, o tym właśnie znaczeniu, które z kolei jest zlatynizowaną formą greckiego κοιμητήριον = miejsce spoczynku od κοιμοῦμαι = spać. 

Wpływ na umiejscowienie oraz ukształtowanie cmentarzy miała zawsze tradycja religijna, położenie geograficzne, względy sanitarne i skład społeczności lokalnej.

Wczesne chrześcijaństwo przejęło z rzymskiej tradycji koncepcję cmentarza jako świętej i nienaruszalnej przestrzeni, dlatego też pierwsze cmentarze chrześcijańskie zostały wyodrębnione z dawnych pogańskich cmentarzy. Już w III wieku Kościół oddał je pod opiekę księży i biskupów, tworząc w ten sposób system administracji cmentarnej. Obejmowało je również prawo azylu. Od X wieku rozpoczęła się tendencja do lokalizowania cmentarzy przy kościołach i w obrębie miast. W 1059 roku Sobór Rzymski nadał im sankcję „pół świętych”, rzucając na ludzie bezczeszczących je klątwę. Obowiązek grzebania zmarłych spoczywa na barkach rodziny zmarłego, a jeśli takowy jej nie posiada, na władzach lokalnych. 

Nazwa lapidarium pochodzi natomiast od łacińskiego „lapidarus” – co znaczy kamienny, jest miejscem przechowywania i prezentowania zgromadzonych okazów kamieni naturalnych oraz kamiennych fragmentów elementów architektonicznych – rzeźb, pomników, nagrobków, które pochodzą z zabytkowych budowli. Ekspozycja taka może znajdować się na wolnym powietrzu lub też w zamkniętym pomieszczeniu. Lapidaria zaczęły powstawać w okresie renesansu, natomiast ich upowszechnienie miało miejsce w XIX wieku. 

W tym miejscu musimy się zastanowić - czy cmentarz to tylko wyznaczone miejsce służące do pochówku naszych zmarłych jak podaje definicja, czy też jest świadkiem przeszłości, który pokazuje związek dziejów lokalnej miejscowości z historią narodu i państwa? 

Wystarczy się rozejrzeć, przejść przez dawne i jeszcze dzisiaj czynne cmentarze, pooglądać nagrobki, pomniki i poczytać utrwalone na kamiennych tablicach napisy, daty. To dzięki nim cmentarz staje się kroniką dziejów miasta – dalej państwa. Nie jest tylko świadectwem życia i losów pojedynczego człowieka na nim pogrzebanego, przedstawia także charakterystyczne dla danego czasu obrazy naszego stosunku do śmierci a więc również i do życia.

Jednym z kilku takich miejsc, które chciałbym dziś zaprezentować, jest lapidarium przy kościele św. Wawrzyńca w Strzelcach Opolskich, pozostałość po dawnym cmentarzu, który istniał tutaj do zamknięcia go po II wojnie światowej. Zajmował on cały teren, na którym dziś znajduje się przykościelny parking dla samochodów.

Cmentarz ten powstał prawdopodobnie jeszcze w XII wieku, a może nawet trochę wcześniej. Pewne jest, że pod datą 1271 roku autor żywota św. Salomei (Vita Sance Salomeae regine Halicensius) wspomina o podróży dwóch zakonników do Strzelec w celu wygłoszenia kazania odpustowego w dniu św. Wawrzyńca (wspomniałem już o tym w artykule pt.: "Nazwa i powstanie miasta Strzelce Opolskie"). Czyli pewne jest, że w okresie tym istniał już w mieście w jakiejś pierwotnej formie kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca (skoro zakonnicy podążali do niego, wybudowany został już wcześniej) oraz z dużym prawdopodobieństwem przykościelny cmentarz, gdyż zmarłych musiano gdzieś grzebać, a jak to było w średniowiecznym zwyczaju, grzebano ich w miejscach uświęconych – czyli w pobliżu kościołów. Wraz z rozwojem osady – później miasta i powstaniem murów miejskich znalazł się on w ich obrębie. W XV wieku wybudowana została tam również jedna z baszt mających na celu obronę miasta.

Na cmentarzu grzebano wszystkich zmarłych mieszkańców miasta wyznania katolickiego, bez względu na ich tytuły i zamożność, oraz zasłużonych i znanych mieszkańców strzeleckich okolic.

Dopiero nieco później, wraz z rosnącą liczbą pochówków i brakiem miejsca na przykościelnym cmentarzu, powstał cmentarz oddalony nieco od murów miejskich. Wyznaczony został do tego odpowiedni teren, zgodnie z obowiązującymi wówczas normami i względami sanitarnymi, poświęcony oczywiście przez biskupa. Pierwsza wzmianka o drewnianym kościółku cmentarnym św. Barbary pochodzi z 1505 roku, ale jak podają źródła, zmarłych grzebano tam już wcześniej.

Pomimo tego, że zaczęto grzebać zmarłych na nowo powstałym cmentarzu, nadal odprawiano tu pogrzeby zmarłych duchownych, sióstr zakonnych, tzw. ołtarzystów (czyli osoby duchowne przypisane do danego ołtarza w kościele) oraz tzw. kantorzystów (czyli organistów). Osoby z kręgu strzeleckich hrabiów (grafów) i ich rodzin lokalizowano w podziemiach kościoła św. Wawrzyńca oraz w kryptach kaplic.

Na tym cmentarzu spoczęli między innymi: proboszcz kościoła z końca XVIII wieku – Józef von Larisch, strzelecki kronikarz i historyk, radny miasta Jan Józef Reichel, Barbara von Zawadzki z domu von Rudzinski – Rudno oraz jej mąż Franciszek von Zawadzki, Thomas von Chierosz oraz wielu innych, których groby, pomniki i tablice nagrobne dziś są już nieczytelne, bądź też zostały całkowicie zniszczone. 

Te, które ocalały z wojennej zawieruchy zostały umieszczone w kamiennym murze za Grotą Lurdzką znajdującą się nieopodal kościoła św. Wawrzyńca oraz przy dawnej baszcie obronnej – późniejszej dzwonnicy.

(zdjęcia zbiory własne)

Zdjęcie z lat dwudziestych XX wieku.

(źródło: fotopolska.eu)

Zapraszam również na spacer po strzeleckim lapidarium: https://www.youtube.com/watch?v=WjQGSPpCaJs 

Tekst opublikowany po raz pierwszy na starym blogu (historian.bloog.pl) dnia 12.10.2013  |  20:03

Bibliografia:

1. Biernat A.,. Dziewiętnastowieczne napisy epigraficzne na ziemiach Królestwa Polskiego, Wrocław – Warszawa 1987.

2.  Encyklopedia kościelna, t. 15, Warszawa 1883.

3.  Gaworski M., 700 lat właścicieli strzeleckiego zamku, Strzelce Opolskie 2007.

4. Hlebionek M., Czytanie cmentarzy [w:] Inne oblicza historii (http://ioh.pl/artykuly/pokaz/czytanie-cmentarzy,1051/)

5.  Jońca K., Zarys dziejów Strzelec Opolskich (do roku 1945) [w:] Ziemia strzelecka. Szkice monograficzne, Wrocław 1970.

6.  Kolbuszewski J., Cmentarze, Wrocław 1996.

7.  Morawiec R., Strzelce Opolskie – dawniej i dziś, Opole 2011.

8.  Smoleń S.,T., Strzelce Opolskie. Miasto i kościół na przełomie wieków.    Strzelce Op. 2008.

9.  Smykała P., Kubik R., Umarłe cmentarze [w:] Strzelec Opolski 2009 (http://www.strzelecopolski.pl/umarle-cmentarze)