Nazwa i powstanie miasta Strzelce Opolskie.

Najstarsza pieczęć miasta Strzelce Opolskie.

(źródło: Saurma H., Wappenbuch der Schlesischen Städte u Städtel, Berlin 1870)

Nazwa miasta.

We wczesnym średniowieczu (X – XIII w.) tworzący się na naszych ziemiach ustrój feudalny powołał do życia charakterystyczną instytucję społeczno – gospodarczą w postaci książęcej ludności służebnej. Powstały wówczas grupy ludności, które zobowiązane były do pełnienia wyspecjalizowanych powinności feudalnych wobec istniejących dworów książęcych. Była to służba dworska (komornicy, kucharze, piekarze, itp.), służba łowiecka (strzelcy, sokolnicy, bobrownicy), służba hodowlana (owczarze, kobylnicy), służba przemysłowa  (bednarze, kowale, złotnicy), itp. Z reguły ludzie ci mieszkali w jednej osadzie zgodnie ze swoją specjalizacją, nic więc dziwnego, że ta instytucja feudalna  znalazła swoje odbicie w nazewnictwie w postaci tzw. nazw służebnych. Pierwotnie były to więc nazwy zbiorowe grupy ludności, związanych z wykonywaniem wspólnej powinności, a więc np. Strzelcy, Piekarze, itp. Z biegiem czasu to wspólne określenie przeszło jednak na samą osadę. Nazwy osad, a późniejszych miast powstały więc od zajęcia, jakie wykonywała ludność zamieszkująca daną osadę.

Nazwa miasta Strzelce Opolskie związana jest więc z służbą łowiecką, której myśliwi posługiwali się łukami, lub też osadą, w której wyrabiane były strzały wojenne dla książęcych dworów.

Przypuszcza się, że służebna osada strzelecka zasiedlona była przez książęcych myśliwych, którzy wspomagali prawdopodobnie gród o nazwie Grodzisko znajdujący się na terenie dzisiejszej wsi o tej samej nazwie, na północ od Strzelec, lub też miejscowości Utrata, która położona jest na zachód od Grodziska. Prawdopodobnie w Grodzisku bądź Utracie siedzibę swoją miał kasztelan. Ludność służebna była zobowiązana do przekazywania swoich produktów książęcemu lub kasztelańskiemu urzędnikowi zarządzającemu gospodarką grodu. Natomiast na grodach spoczywał obowiązek obrony okolicznych obszarów podczas najazdów i wypraw łupieżczych podejmowanych przez innych władców.

Na podstawie znalezionych fragmentów glinianych naczyń z okresu wczesnego średniowiecza można przyjąć, że początki dość silnie rozwiniętego osadnictwa na terenie miasta i okolic można datować na X – XI wiek. Powstanie Strzelec Opolskich datuje się na przełomie XIII i XIV wieku.

Karol Maleczyński wymienia nazwę naszego miasta w swoim spisie grodzisk, grodów i śląskich zamków pod datą 1234 roku, wiąże z nią również początki grodu na tym terenie. Jednak pisownia nazwy miejscowości nie jest jednolita. 

Dokument, który wystawiony jest na datę 25 marca 1290 roku wymienia Strzelecz, natomiast inny – Liber fundationis episcopatus Wratislaviensis z 1305 roku wspomina o miejscowości Strzelicz i Strzelitz polonico (na temat miasta i podmiejskiej wioski). Obydwie wersje nazwy naszego miasta występują również w czternasto i piętnastowiecznych dokumentach, a mianowicie na dokumencie z datą 20 października 1323 r. osoby go wystawiające przyjęły  wersję Strzelecz. Natomiast na innych z 21 czerwca 1323 r. i 18 kwietnia 1333 roku – Strzelicz. Nazwa ta również wymieniana jest w dokumentach z 20 X 1311 r., 20 IX 1342 r., 18 IV 1333 i z 4 XI 1423 roku (por. Codex Diplomaticus Silesiae, t. 2 i 16, Wrocław 1889).

Nie możemy zapomnieć w tym miejscu o dokumencie wystawionym rzekomo przez opolskiego księcia Władysława z datą 30 marca 1235 roku,  gdzie pojawia się nazwa Strzelce, jak również o zachowanym transumpcie strzeleckiego księcia Alberta z 14  października 1325 roku, który znamy z XVIII wiecznego odpisu dokumentu poświadczającego nadanie Adamowi z Kokorza za jego zasługi wsie Adamowice, Brzozowice jak również las koło Strzelec. Dokument ten jednak uznano przed drugą wojną światową za falsyfikat nie przedstawiając żadnych argumentów mających udowodnić jego rzekome fałszerstwo i dlatego powinniśmy go wziąć również pod uwagę.

Błędem byłoby twierdzenie, że dopiero wówczas powstał na tym terenie ośrodek osadniczy, musiał on już istnieć dużo wcześniej, a dopiero później wspominają o nim, jako już o istniejącym wymienione wyżej dokumenty. Przeprowadzone badania archeologiczne pozwoliły na stwierdzenie, że zaludnienie regionu strzeleckiego było bardzo znaczne i to dużo wcześniej niż pierwsze dokumenty przekazują nam informacje na ten temat.

Przeprowadzone w XX wieku prace archeologiczne na terenie miasta i w jego okolicy jednoznacznie stwierdziły ślady dawnych kultur. Zabytki m.in. kultury łużyckiej napotkano w kilku miejscach – na tzw. przedmieściu krakowskim w Strzelcach, w pobliżu dzisiejszego wiezienia – pomiędzy stacją kolejową a centrum miasta, przy drodze wiodącej z miasta do Szymiszowa, jak również w samym Szymiszowie, a szczególny rozgłoś przyniosło odkrycie grobu szkieletowego tejże kultury łużyckiej na Adamowicach.

Liczne znaleziska monet z różnych okresów cesarstwa rzymskiego (m. in. na terenie Kalinowic i Błotnicy Strzeleckiej) dobitnie świadczą o usytuowaniu na terenie dzisiejszego miasta dawnego szlaku handlowego, który był prawdopodobnie odgałęzieniem szlaku wiodącego od Bramy Morawskiej do Bałtyku. Trakty handlowe, które prowadziły wówczas przez Śląsk, dały mu charakter tranzytowy, gdzie spotykały się drogi łączące wschodnią i zachodnią Europę oraz jej północ i południe. W starożytności był to szlak solny i bursztynowy, a w średniowieczu – hanzeatycki, który prowadził z Hamburga do Kijowa. 

W latach trzydziestych zeszłego stulecia Ernest Mücke, który był wówczas kustoszem miejskiego muzeum i prowadził swoje poszukiwania oraz badania na temat Strzelec przekonywał, iż nazwa Gross Strehlitz nie pochodzi od polskiego słowa „strzelec”, lecz niemieckiego „strahlen” – co oznacza promieniować, skoro osada Strelicz usytuowana była przy dwóch drogach, które promieniowały w różnych kierunkach (związek również z dawnym szlakiem handlowym).

Nazwa miasta jako Gross Strehlitz pojawia się po raz pierwszy w urbarzu z 1581 roku, ale zapewne funkcjonowała już dużo wcześniej nim ukazała się w takiej formie w dokumencie carskiej komisji.

Symbolem tradycji i pochodzenia nazwy miasta od książęcych myśliwych (strzelców) jest stojący od 1923 roku na strzeleckim rynku pomnik myśliwego.

Podsumowując: Strelci, Strelech, Streletz, de Strelitz, Strelicz, Strechlitz, Strelecz, Wielkie Strzelce, Magno – Strelicensi, Gross Strehlitz, Strzelce Opolskie (od 1945 roku) – takie nazwy przybierało nasze miasto na przestrzeni wieków swego istnienia.

Założenie miasta.

W sprawie konkretnej daty założenia miasta na prawie niemieckim występują duże sprzeczności.

Niemiecka historiografia podaje różne daty lokalizacji miasta na prawie niemieckim: 1290, 1305, 1320 i 1362.

Jeden z niemieckich badaczy w 1830 roku, niejaki Knie uważał, że w miejscu dzisiejszego starego rynku już w 1234 roku znajdowało się targowisko, nie ma o nim jednak żadnej wzmianki z dokumentu pochodzącego z 1235 roku, a odnoszącego się do Adamowic (mowa o tym dokumencie była już powyżej). 

Duże cechy prawdopodobieństwa ma również opis, który jest podany w żywocie św. Salomei (Vita Sance Salomeae regine Halicensius). Autor podaje tam pod datą 1271 roku opis wyprawy dwóch zakonników, którzy udali się w dniu św. Wawrzyńca (fest Santi Lurentii) do Strzelec (vadens in Strelech) w celu wygłoszenia kazania odpustowego do tamtejszej ludności (in villa supradicta). Wątpliwości nie budzi zdanie, że miejscowość o której mowa, była osadą targową.

„Item eodem anno frater Martinus ordinis fratrum minorum, vadens in Strelech ad predicandum racione fest Santi Laurencii, cepit cogitare de miraculis sancte sororis Salomee, que volebat populo predicare […]. Qui continuo deiecto serpente illesus apparuit et breviter ipsum miraaculum, quod in ipso contigerat, populo predicavit in villa supradicta in festo sancti Laurencii. Presente supradicto comite Iaxione et aliis.” Tak brzmi fragment zamieszczony w Monumenta Poloniae Historica wydanej w 1884 roku odnoszący się do żywota św. Salomeii, a zapisany jest pod datą 10 sierpnia 1271 roku.

Jest to bardzo ważna informacja, gdyż kościół pod wezwaniem tego patrona w Strzelcach był zawsze, tym bardziej, że dokument z 25 marca 1290 roku wymienia wyraźnie Mikołaja proboszcza w Strelecz. Opierając się właśnie na tych podstawach inny badacz (Triest) wysunął przypuszczenie, że ok. 1290 roku książę opolski Bolesław I lokował miasto Strzelce.

Istnieje jednak prawdopodobieństwo, że Strzelce Opolskie uzyskały prawa miejskie jeszcze przed 1281 rokiem, kiedy powstała kasztelania strzelecka, i która w 1317 roku stała się stolicą osobnego księstwa.  Powstanie kasztelani strzeleckiej należy wiązać z podziałem prowincji opolskiej w 1281 roku na cztery samodzielne księstwa (Opole, Koźle, Racibórz i Cieszyn). Wówczas właśnie granica pomiędzy księstwem opolskim a kozielsko – bytomskim przebiegała na wschód od Strzelec. Do obowiązków kasztelana strzeleckiego należało przede wszystkim ściąganie podatków dla księcia i obrona przed najazdami ze strony władców Koźla, Bytomia i Toszka. Jest więc wielce prawdopodobne, że to już wówczas Strzelce były ośrodkiem miejskim.

Lokacja miasta była związana również prawdopodobnie ze zniszczeniem dawnej osady, zniszczenia tego dokonał najazd Bolesława Wstydliwego w październiku 1273 roku. Po opanowaniu sytuacji opolski książę Bolesław I przystąpił do odbudowy miasta w pobliżu istniejącej już wcześniej wsi o takiej samej nazwie. Liber fundationis episcopatus Wratislaviensis z 1305 roku bardzo wyraźnie odróżnia miasto Strzelce i wioskę, która była nazwana dla odróżnienia od miasta Strzelitz polonicum (Strzelce Polskie). Wspomniane źródło przekazuje nam informacje na temat dziesięcin płaconych przez wioski, które położone były w okolicach trzech miast (iste sunt decise circa Strelicz, Tossez et Wyasd pertinens ad mensam domini episcopati).

Znawcy historii lokalnej uważają, że wioska Strzelitz polonicum to późniejsze przedmieście lublinieckie, obecnie okolice ul. Marka Prawego, tym bardziej, że na terenie dzisiejszej Publicznej Szkoły Podstawowej nr 1 stał kiedyś kościół pod wezwaniem św. Krzyża. Miał on również średniowieczną metrykę. Niestety nie zachowały się o nim archiwalne dokumenty mogące określić dokładną datę jego powstania, jednak wspomina o nim dokument biskupa Rudolfa z Nysy, datowany na 15 kwietnia 1478 roku, w którym to jest mowa o liście fundacyjnym ołtarza św. Ducha do tegoż kościoła. W obrębie kościoła św. Krzyża istniał również cmentarz katolicki, na którym chowano zmarłych mieszkańców, nie tylko katolików, ale również protestantów, szczególnie w okresie wielkiej zarazy z lat 1680 – 1683. Kościół ten przestał istnieć po pożarze w lipcu 1874 roku, następnie postanowieniem ówczesnego  starosty strzeleckiego został rozebrany.

Wzrost znaczenia miasta podkreśla dokument księcia opolskiego z 21 maja 1323 roku (in Strelicz nostra civitate). Natomiast w 1342 roku książę Albert tytułował się już panem tego miasta (Albertus Dei gratia dux Junior Opoliensis et dominus Strelicensis).

Z całą pewnością też już w 1324 roku w mieście znajdowały się instytucje powstałe według prawa magdeburskiego m. in. rada miejska.

W I połowie XIV w. wymienia się wójta Heymanna i ławników oraz radę miejską – organ ten wykonywał władzę administracyjną i sądowniczą niższego rzędu. Wyższa władza sądownicza (m. in. wyroki za gwałt, morderstwo, rabunek, napad) należała do księcia.

Taki układ władzy przetrwał do 1532 roku, czyli do momentu wymarcia linii Piastów górnośląskich.

Z roku 1327 pochodzi pierwsza wzmianka o murach miejskich Strzelec. Miasto posiadało dwie bramy – Opolską od zachodu i Krakowską od wschodu. Odległość między bramami wynosiła 250 metrów. Strzelce należały więc do rzędu małych miast na Śląsku.

W połowie XIV wieku razem z rozwojem struktur miejskich śląskie miasta zaczęły tworzyć własne herby. Moda ta oczywiście przyszła z miast Europy zachodniej, gdzie już wcześniej je stosowano. Podstawą herbu stały się barwne wizerunki z najstarszych miejskich pieczęci. Decyzję podejmowała rada miejska przy akceptacji właściciela miasta – prawdopodobnie jedynie ustnej, gdyż nie zachowały się dokumenty to potwierdzające.

Pierwszy Herb Strzelec pochodził z 1362 roku, przedstawiał on połowę górnośląskiego orła i ustawioną na ukos gałązkę chmielu, która znajdowała się tam do 1600 roku, wówczas to została zamieniona na gałązkę winorośli. Najstarszy wizerunek pieczęci miasta pochodził z 1396 roku i przedstawiał obok połówki górnośląskiego orła gałązkę z trzema liśćmi, gdzie „jeden pochodził od lipy, a dwa pozostałe uformowane są na kształt liści winorośli”.

Kopia dokumentu wystawionego przez strzeleckiego księcia Alberta w 1365 roku.

(źródło: Gaworski M., 700 lat właścicieli strzeleckiego zamku, Strzelce Op. 2007)

Herby miasta Strzelce Opolskie na przestrzeni wieków.

(źródło: Morawiec R., Strzelce Opolskie – dawniej i dziś, Opole 2011)

 Tekst opublikowany po raz pierwszy na starym blogu (historian.bloog.pl) dnia 21. 04.2013  |  17:18

BIBLIOGRAFIA:

1. Borek H., Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, Opole 1988.
2. Codex Diplomaticus Silesiae, Wrocław 1889.
3. Dziewulski W., Miasto lokacyjne w Opolu w XIII – XIV wieku [w:] Studia Śląskie, Seria Nowa, t.1., 1958.
4. Gaworski M., 700 lat właścicieli strzeleckiego zamku, Strzelce Op. 2007.
5. Grünhagen C., Regesten zur schlesischen Geschichte, t. 7, cz. 3, Wrocław 1886.
6. Horwat J., W sprawie kasztelanii strzeleckiej [w:] Rocznik Muzealny w Gliwicach, t. IX, Gliwice 1994.
7. Jonca K., Zarys dziejów Strzelec Opolskich (do roku 1945) [w:] Ziemia strzelecka. Szkice monograficzne, Wrocław 1970.
8. Katalog zabytków sztuki w Polsce, Powiat strzelecki, t. VII, z. 14 pod red. Chrzanowski T., Kornecki M., Warszawa 1961.
9. Knie J., Alphabetisch – statistisch – topographische Übersicht der Dörfer, Flecken, Städte und anderen Orte der Kgl. Preuss. Provinz Schlesien, Wrocław 1830.
10. Kostrzewski J., Związki Śląska z całością ziem polskich w pradziejach, Katowice 1961.
11. Królikowski M., Głos w sprawie domniemanego grodu wczesnośredniowiecznego w Strzelcach [w:] Kalendarz Strzelecki 2000, Strzelce Op. 2000.
12. Maleczyński K., Historia Śląska, t. 1, cz. 1, Wrocław 1960.
13. Morawiec R., Strzelce Opolskie – dawniej i dziś, Opole 2011.
14. Monumenta Poloniae Historica, t. 4, Lwów 1884.
15. Mücke E., Das Wappen der Stadt Gross Strelitz [w:] Aus dem Chelmer Lande, Gross Strelitz 1937.
16. Nazwy geograficzne Śląska, Opole 2007.
17. Saurma H., Wappenbuch der Schlesischen Städte u Städtel, Berlin 1870.
18. Wójcik M. L., Dokumenty i kancelarie książąt opolsko – raciborskich do początków XIV wieku, Wrocław 1999.