Strzelecka Siegelmarke. Znaczek pieczętny zabezpieczający korespondencję.

w dniu
(zdjęcie zbiory własne)


W drugiej połowie XIX wieku (a dokładnie od 1869 roku) następuje szybki rozwój ilustrowanej karty pocztowej, jednak w dalszym ciągu w obiegu pocztowym przeważała korespondencja wysyłana listownie. Najczęściej tym sposobem przesyłane były najważniejsze pisma, dokumenty, czy też urzędowe wezwania dla ludności. Korespondencja pocztowa wysyłana listownie chroniona była przed otwarciem na rożne sposoby. W celu zachowania tajemnicy korespondencji stosowano specjalne zabezpieczenia, które ewoluowały z biegiem czasu. 

Na temat początków poczty i jej rozwoju wspomniałem już w artykule:


Początkowo listy chroniono za pomocą pieczęci lakowej. Lak był stosowany od stuleci do odciskania pieczęci na szczególnie ważnych dokumentach. Otwarcie tak zabezpieczonej korespondencji wiązało się z uszkodzeniem odciśniętej pieczęci, czyli pozostawieniem widocznego śladu odczytania przesyłki. Podobnie wykorzystywany był również wosk, jednak ze względu na słabe właściwości zabezpieczające i możliwość łatwego zniszczenia odcisku pieczęci stopniowo wypierany był przez lak, by w późniejszych czasach zniknąć zupełnie.

Przykładowe zabezpieczenie przesyłki listowej pięcioma pieczęciami lakowymi (pierwsza połowa XIX wieku). 
Pęknięte pieczęcie świadczą o otwarciu korespondencji.
(źródło: aukcje internetowe)




Dnia 2 marca 1849 roku decyzją pruskiej Poczty zniesiono obowiązek stosowania pieczęci lakowych, co wiązało się z faktem, że przesyłki można było zacząć chronić w zupełnie inny sposób niż dotychczas. Przez kilkanaście lat próbowano wypracować nowy sposób zabezpieczeń przesyłek, który mógłby zastąpić pieczęcie lakowe.

Od dnia 5 lutego 1867 roku do powszechnego użytku pocztowego stopniowo zaczął wchodzić nowy wyrób, którym były znaczki pieczętne zamiennie nazywane pieczęciami znakowymi lub siegelmarkami. Ich inne nazwy to także m. in.: winiety pocztowe, zalepki listowe, znaki pieczętne. Natomiast w języku niemieckim występują jeszcze takie nazwy jak: Vignetten, Verschlussmarken.

Były to kolorowe, głównie okrągłe formy w kształcie pieczęci lakowych, wykonane jednak w papierze przy pomocy suchych pieczęci. Tego typu zabezpieczenia i zamknięcia listów były początkowo stosowane przez wszelkiego rodzaju urzędy. W późniejszym czasie, ze względu na bardzo szybkie rozpowszechnianie się siegelmarek, dostępne były one także dla przedsiębiorstw i prywatnych firm. Firmowe znaczki pieczętne oprócz funkcji zabezpieczających korespondencję spełniały także formę reklamy na liście. Własne winiety wydawały również miasta i gminy, cechy rzemieślnicze, apteki, uczelnie, wojsko, czasami także osoby prywatne.

Znaczki pieczętne występowały w rożnych kolorach i nie było ówcześnie specjalnych regulacji, np. co do koloru czerwonego, który w czasach obecnych zastrzeżony jest dla urzędów państwowych. Miały natomiast zunifikowany rozmiar, który w przeważającej ilości mieścił się w granicach 3 – 4 centymetrów. Kształty były jednak zróżnicowane i występowały jako kola, owale, ale np. w Saksonii spotyka się również winiety prostokątne. Siegelmarki posiadały bardzo często specyficzne krawędzie, podobnie jak jest to w przypadku znaczków pocztowych. Cechą rozpoznawczą najstarszych zalepek używanych w czasach panowania niemieckiego cesarza Wilhelma I były długie wstęgi przyczepione do korony nad carskim orłem. Za panowania cesarza Wilhelma II zostały one skrócone.

Z biegiem lat zalepki listowe ewoluowały i wypełniano je wzorami urzędowych pieczęci, wykorzystując często motyw miejscowego herbu. Oficjalne winiety posiadały także motyw broni (m. in. mieczy). Władze pocztowe posiadały własne zamknięcia, które służyły do naprawy uszkodzonego listu lub po otwarciu korespondencji do jej zamknięcia, np. po ocenzurowaniu. Takiego typu zastępcze znaki pocztowe wykorzystywane były także do zaklejenia listu uszkodzonego podczas transportu. 

Istniały dwie formy zabezpieczenia listów zalepkami pieczętnymi:
1. klasyczna i podstawowa, tzw. pavillionsiegel, służyła do zalepiania koperty w taki sposób, aby po jej otwarciu siegelmarka uległa zniszczeniu w sposób uniemożliwiający jej naprawę.

2. zwana potocznie pieczęcią latającą – fliegender Siegel, polegała na przyklejeniu winiety na jedno wystające skrzydło koperty, co powodowało możliwość otwarcia i sprawdzenia pisma, a następnie jego wysłania. Ten sposób był wykorzystywany na przesyłkach urzędowych.


Przykładowa korespondencja wysłana przez Królewski Sąd Apelacyjny w Berlinie, zabezpieczona znaczkiem pieczętnym tejże instytucji. Przesyłka została nadana w 1883 roku. Dzięki ostrożnemu otwarciu korespondencji przez odbiorcę zachowała się ona w dobrym stania (z prawej widoczny fragment odklejonej podczas otwierania siegelmarki).
(źródło: aukcje internetowe)



Ze względu na konieczność ograniczenia kosztów związanych z produkcją, siegelmarki zostały stopniowo wycofywane z obiegu od 1920 roku. Winiety pocztowe były jeszcze sporadycznie stosowane po 1933 roku, natomiast ostatecznie wyszły z użycia po 1945 roku.
Obecnie winiety pocztowe są rzadkimi okazami. Przeważnie były one uszkadzane, poprzez rozdarcie, przy otwieraniu korespondencji. Jednak ze względu na ich misterność produkcji i barwy, niektórzy zainteresowani odklejali sigelmarki przed otwarciem i przeczytaniem przesyłki. W latach czterdziestych XX wieku w związku z coraz większym zainteresowaniem kolekcjonerów, którzy chcieli zgłębić wiedzę na temat zalepek pocztowych, powstała nauka zajmująca się badaniem winiet pocztowych nazwana erinofilią. Według reguł klasycznej filatelistyki kolekcjonerstwo winiet (sigelmarek) określa się jako ʺerinnophilieʺ, czyli zbieranie tzw. cinderellas. Jest to określenie wszystkich form znaczków nie będących pokwitowaniem za opłatę usług pocztowych.


W ówczesnych Strzelcach Opolskich (Gross Strehlitz) również takie znaczki pieczętne znajdowały się w użytku pocztowym. Na pewno stosowane były przez instytucje państwowe i urzędy (np. Urząd Miasta, Starostwo Powiatowe). Nie wyróżniały się one wśród innych tego typu winiet pocztowych występujących na terenie Cesarstwa Niemieckiego. Niewykluczone, że mogły występować także sigelmarki używane przez miejscowe firmy prowadzące rożnego rodzaju działalność gospodarczą na terenie miasta (np. browary, wapienniki, zakład braci Prankel). Jednak ze względu na nikłe zachowanie (spowodowane zniszczeniem podczas otwierania korespondencji) oraz zainteresowanie tymi artefaktami wśród kolekcjonerów czy filatelistów, dostęp do nich jest dziś niemalże niemożliwy i nie ma pewności co do ich istnienia.
Może ktoś z Państwa jest w posiadaniu innych znaczków pieczętnych (Siegelmarek), bądź posiada informacje na ich temat, a które dotyczą miasta Strzelce Opolskie (ówczesnych Gross Strehlitz)?? Za informacje lub zdjęcia z góry serdecznie dziękuję.

Siegelmarka, która trafiła do moich zbiorów ma owalny kształt o średnicy 4 cm, z ząbkowaną krawędzią w ilości 32 ząbków. Wewnątrz, na niebieskim tle znajduje się orzeł herbowy Królestwa Prus z lat 1892–1918. W okręgu powyżej herbu znajduje się napis: (gwiazdka) DIREKTION DER KGL. STRAFANSTALT (gwiazdka) GR. STREHLITZ. Oznacza to, że owy znaczek pieczętny używany był do zabezpieczenia korespondencji wysyłanej z zakładu karnego (ówcześnie Königliche Strafanstalt) – dzisiejszy Zakład Karny nr 1 w Strzelcach Opolskich, który wybudowany został w latach 1886 – 1888. 
Zarys historii tego więzienia przedstawiłem już w jednym z wcześniejszy wpisów, dla przypomnienia: https://historianbloog.blogspot.com/2018/04/strzeleckie-wiezienia-cz1-zakad-karny.html 


Zakład karny w Strzelcach Opolskich na pocztówce z lat 1914 – 1918.
(źródło: fotopolska.eu)



Siegelmarka, znaczek pieczętny strzeleckiego zakładu karnego (Königliche Strafanstalt) z przełomu XIX i XX wieku.
(zdjęcie zbiory własne, kolekcja Mariusz Lipok)




(zdjęcie zbiory własne, z kolekcji Mariusz Lipok)

Jeszcze jedna Siegelmarka związana ze strzeleckim zakładem karnym, ta jednak różni się nieco do tej powyższej. Przede wszystkim nieco mniejsza, ma 3,5cm średnicy oraz 31 ząbków swej krawędzi. Inny jest także napis znajdujący się wokół państwowego godła: (kropka) DIREKTION D. KONIGL. STRAFANSTALT (kropka) GR. STREHLITZ. A co najważniejsze prostszą formę ma także pruski orzeł herbowy umieszczony na niebieskim tle, który nie posiada już ozdobnych wstęg w okolicy skrzydeł (charakterystycznych w okresie cesarstwa niemieckiego z lat 1891 – 1918). Na tej podstawie wnioskuję, że znaczek ten był używany w późniejszym okresie – po I wojnie światowej.



Kolejną siegelmarką, którą mam w swoich zbiorach (wraz z listem, który zabezpieczała) pochodzi z Leśnicy (pow. Strzelce Opolskie). Jest to znaczek, który był używany już w końcowym etapie korzystania z takich form zabezpieczenia korespondencji. Siegelmarka z lat 1933-1945, z charakterystycznym wówczas orłem herbowym państwa niemieckiego.

Znaczek Sądu Rejonowego w Leśnicy.

(zdjęcie zbiory własne, z kolekcji Mariusz Lipok)



Przeglądając zasoby internetu pod kątem odszukania informacji na temat innych siegelmarek dotyczących dawnych Strzelec Opolskich, natrafiłem tylko na dwie ciekawe pozycje. Najczęściej pojawiały się oczywiście te, które mam w swojej kolekcji, czyli z przedwojennego zakładu karnego w Strzelcach. Te, które udało mi się odnaleźć, to siegelmarke strzeleckiego magistratu (fot. z lewej), oraz znaczek zabezpieczający korespondencję państwowego kontrolera katastralnego Dinkelbach’a z Gross Strehlitz (fot. z prawej).                      (źródło: www.alamy.com)





W kwietniu 2021 roku do moich zbiorów trafiła kolejna Siegelmarka związana z przedwojennymi Strzelcami. Tym razem z Gimnazjum Królewskiego, którego budynek przetrwał do naszych czasów i obecnie znajduje się w nim Liceum Ogólnokształcące im. Władysława Broniewskiego. Po prostszej formie pruskiego orła herbowego można przypuszczać, że ta Siegelmarka jest również z okresu po I wojnie światowej.

Na zdjęciu powyżej dawna pocztówka przedstawiająca gimnazjum oraz pieczętny znaczek zabezpieczający korespondencję szkoły.

(zdjęcie zbiory własne, z kolekcji Mariusz Lipok)









Bibliografia:

1. Biszczanik G., Zielonogorskie Siegelmarki do 1930 roku [w:] Studia Zielonogorskie pod red. A. Toczewskiego, tom XX, s.45-61, Zielona Gora 2014.

2. Koput J., Znaki wodne na papierach stemplowych XIX wieku w Królestwie Polskim [w:] „Filatelista” 1996, nr 5.

3. Mąka Z., Korespondencja międzynarodowa z obecnych ziem polskich w XIX wieku [w:] „Przegląd Filatelistyczny” 2004, nr 07.

4. Zieliński H., Historia karty pocztowej, Krosno 1999.



Strony internetowe:
1. http://www.schaumburgerpostgeschichte.de/siegelmarken-sl.html (dostęp: 27.12.2018)
2. http://www.erinnophilie.de/Erinnophilie/Siegelmarken/siegelmarken.html (dostęp: 27.12.2018)
3. http://www.zabrze.aplus.pl/muzeum_zabrza_zalepki_wstep.html (dostęp: 27.12.2018)



Komentarze

Prześlij komentarz